सिर्कनोको शिक्षा र मेरा बा

बासँगका अनेक सम्झना छन् । जीवनभर सन्तानसँग हुने बाबुआमाका सम्झना नहुने कुरै भएन । तर, कतिपय घटनाहरु चाहिँ मनमा गढिरहन्छन्, सम्झनामा आइरहन्छन् । तिनको विशेष महत्व पनि हुन्छ, जीवनमा । यो घटना एउटा अभिभावकले सन्तान हुर्काउँदा गर्ने व्यवहारसँग सम्बन्धित छ । अहिलेको अभिभावकीय ढाँचा त फरक छ तर त्यति बेला यही चलन थियो । अहिले पनि छँदैछ कतिपय ठाउँ र अवस्थामा । 

यो घटना शायद मलाई सम्झना भएकोमध्ये सबैभन्दा पुरानो हो । त्यो घटनाले अभिभावकले सन्तानप्रति गर्ने व्यवहार र हुर्काउने तत्कालीन अवस्थाको एउटा झलक पनि दिन्छ । अहिलेको सन्दर्भमा अलि फरक किसिमको पनि लाग्ला तर मेरो जीवनमा भने त्यस घटनाले गहिरो अर्थ राख्छ । शायद त्यो घटना नभएको भए म अहिलेको अवस्थामा आइ नै पुग्ने थिइनँ कि ! 

स्कूलका शुरुआती दिनको कुरा हो यो । म कक्षा १ मा विद्यालय भर्ना भएँ २०२७ सालमा । उमेर पाँच वर्ष पुगेर छ लागेको थिएँ । कक्षा १ मा स्कूल नियमित गइयो । समयमा जाने र समयमा फर्कने गरिन्थ्यो । मभन्दा अलि बढी उमेरका एक जना दाइ थिए हाम्रो घरभन्दा अलि परबाट हाम्रो घर हुँदै स्कुल जाने । म उनकै साथ लागेर स्कूल जान थालेँ । कक्षा १ र २ सामान्य नै भयो । कक्षा ३ मा पुगेपछि भने अरु साथी पनि थपिए । अब हामी ४–५ जना सँगसँगै स्कूल जाने भयौँ । धेरै साथी भएपछि अलि छिटो भयो भने बाटामा खोपी र गुच्चा खेल्ने र अल्मलिने गर्न थाल्यौँ । 

त्यतिबेला सामान्यतः बाजीमा ५।१० पैसा राखेर वा नराखेरै खेलिने खोपी, गुच्चा, कपर्दी र खल्र्याङ्खुट्टी हाम्रा खेल थिए । स्कूल जाने बाटामा २ वटा डाँडाको बीच भागमा तेर्सो बाटो थियो । झ्याम्म परेको बाँसघारी भएकाले झ्वाट्ट कसैले देखिहाल्दैनथे । हाम्रो घरतिर कुनै पनि शिक्षक नबस्ने भएकाले आउँदाजाँदा हामीलाई गाली गर्ने पनि कोही हुँदैनथ्यो । बिहान अलि छिटो हुँदा र स्कूलबाट अलि छिटो फर्किंदा त्यही एकान्त ठाउँमा केहीबेर खेल्ने गथ्र्यौं । कहिलेकहीं खेल्दाखेल्दै समय बितेको पत्तो हुँदैनथ्यो, स्कुलमा ढिलो हुन्थ्यो । कहिले घर फर्कने बेलामा खेल्दाखेल्दै रात पथ्र्यो । यसरी कक्षा तीनमा पुगेपछि हाम्रो समय तालिका गडबड हुन थाल्यो । 

अरुको घरमा त त्यति निगरानी हुन्थ्योहुँदैनथ्यो थाहा भएन । मलाई भने घरमा अति नै कडाइ गरिन्थ्यो । समयमा स्कूल गएनगएको र समयमा फर्केनफर्केको कडा निगरानी हुन्थ्यो । एक दिन स्कूलमा अनियमित भएको कुरा कसैले घरमा सुनाइ दिएछ । मलाई थाहा भएन । हजुरबाले स्कूलमा गएर हेडसरलाई हाम्रो गतिविधिका बारेमा कुरा लगाइदिनु भएछ । अनि त हामीमाथि स्कूलको निगरानी पनि अलि बढी नै हुन थाल्यो । घरमा पनि कडाइ अझ बढ्यो । 

स्कूल अनियमित हुनु, खेल्नमा बढी ध्यान दिनु, साथीहरुको पढाइप्रति लगाव कम हुनु आदि आदि कारणले म कक्षा ३ मा दोस्रो भएँ । प्रथम भइरहेको विद्यार्र्थी दोस्रो हँुदा अलि नरमाइलो पनि लाग्यो । कक्षा ४ मा पढ्न थालेपछि माइलो भाइपनि सँंगसँंगै पढ्न जान थाल्यो । अब हामी २ जना र छिमेकी अरु ३।४ जना गरी ६।७ जनाको समूह सँगसँगै स्कूल जान थाल्यौ“ । ठूलो समूहमा स्कूल जान थालेपछि एक किसिमको रमाइलो हुनथाल्यो । तर छिमेकी विष्णु दाइ भने स्कूलमा बढी नै अनियमित हुन थाले । स्कूलमा राम्रो पढाइ गर्न नसक्ने ठानेर हो कि किन हो स्कूल जाँदा उनी अलि डराएजस्ता देखिन्थे । स्कूल ढिलो जाने, कहिलेकही“ बाटोबाटै फर्केर खोलाखोला खेल्ने । बेलुका स्कूल फर्कने समय ठिक्क मिलाएर घर फर्कने गर्थे । उनी त्यसरी बरालिन थालेपछि मैले धेरैपटक सम्झाएँ तर मानेनन् । उल्टै हामीलाई पनि बरालिन प्रोत्साहित गरे । हिउँदको जाडोमा स्कूल छोडेर बरालिन अलि गाहे्रा हुन्थ्यो । गर्मीयाममा भने अलि सजिलो हुन्थ्यो । 

फाल्गुन महिनातिरको कुरा हो, हामी कक्षा ४ मा पढ्दै थियौ“ । एक दिन स्कूल जाँदाजाँदै अलि ढिलो भयो । विष्णु दाइल भने– “ढिलो स्कूल जाँदा स्कूलमा सरले गाली गर्नुहुन्छ बरु भोलि निवेदन लेखेर बिरामी भयौ“ं भनेर बहाना बनाउँला, आज घरतिरै फर्कांै ।” घरमा फर्कंदा काम पनि गर्नुपर्ने अनि स्कूल नगएकामा गाली पनि खानुपर्ने । त्यसैले हामी बीचबाटोमा पर्ने भालु खोलामा दिनभरि माछामार्ने, पौडीखेल्ने काम गर्यौ“ र दिउँसो ३ बजेतिर घरतिर उकालो लाग्यौ“ । आउन त लुकेरै आएका थियौ“ घरको अलि मुनि बीचबाटोमा पर्ने बारीमा हिँड्दाहिँड्दै माथिपट्टिबाट बाले देखिहाल्नु भएछ । 

घरमुनि अलि तलतिरको बारीमा सखरखण्ड लगाउने गरिन्थ्यो । त्यतिबेला सखरखण्ड खनिसकेको थियो । खन्दाखेरि बारीमा छोडिएका सखरखण्ड खडेरीको बेलामा झन् गुलिया हुन्थे । गुलिया सखरखण्ड खुब मीठो हुन्थ्यो । हामी ३ जना बारीमा सखरखण्ड खोज्दै थियौ“ । बा गाइवस्तु चराउन त्यतैतिर हुनुहुँदो रहेछ, देखिहाल्नु भएछ । हामीले थाहा पायौ“ र सकेसम्म लुक्ने प्रयास गर्यौ“ । नजिकैको पानीले बनाएको एउटा खाँदमा पस्यौ“ । सकेसम्म चेपिएर, खुम्चिएर, डल्लो आकारमा घोप्टो परेर श्वासै नफेरेझ“ै गरी कोच्चियौ“ । 

स्कूल पठाएका छोराछोरी त्यसरी बरालिएको देखेपछि बाबुआमालाई दुःख लाग्नु स्वाभाविक थियो । बा रिसाउँदै चारैतिर धुइँधुइँती हामीलाई खोज्न थाल्नुभयो । हाम्रो भने मुटु ढुक्ढुक गरेर बाहिरै निस्कलाजस्तो भयो । अब आज चाहिँ नराम्ररी फेला परियो भन्ने मनमा त लाग्यो तर उपाय थिएन । तै बचिहालिन्छ कि भनेर श्वास दबाएर गुडुल्किरह्यौँ ।  

हाम्रो चलाखीले काम गरेन । बा त्यहींँ आइपुग्नु भयो । हातमा गाईवस्तु चराउनका लागि लिएको बाँसको सिर्कनु रहेछ । त्यही सिर्कनाले हामी तीनैजनालाई भकाभक गोद्नुभयो । माया त थियो होला तर बरालिएकोमा मायाले भन्दा रिसले जितेको थियो शायद । एक सिर्कनु पछाडिको चाकमा र पिँडुलामा परेपछि म चाहिँं उफ्रेर तल्लो गरामा हाम्फाले“ । भाइ सानै भएकोले अलिअलि मात्र पिट्नुभयो । बिष्णु दाइले भने नराम्ररी गोदाइ खाएछन् । त्यति मात्रै होइन विष्णुदाइको बालाई पनि हाम्रो बाले पोल लगाइ दिनुभएछ । 

हामी दुवै भाइलाई साँझसम्म घर जाने हिम्मत आएन । भोक र डरले मुसोजस्तै भएका हामीलाई घरभित्र पस्ने हिम्मत भने गर्न सकिएन । दुवै दाजुभाइ घरनजिकैको परालको माचमा लुकेर बसिरह्यौ“ । काम सकेर साँझमा आमा घरमा आउनुभयो । बाबुहरुभन्दा आमाहरु स्वाभावैले बच्चाहरुलाई बढी माया गर्छन् । तर हाम्री आमा भित्रबाट माया गरेपनि बाको अघिल्तिर भने आदेशबेगर केही गर्नुहुन्नथ्यो । सबैतिर खोजखबर गरेर नभेटिएको कुरा घरमा चलिरहेको हामीले माचबाटै सुनिरहेका थियौ““ । रात अध्ँयारो भइसकेको थियो । 

आमाले बालाई भन्नुभयो – “त्यति सारो नतर्साएको भए हुन्थ्यो । अलिअलि तर्साएर घर ल्याउनुपर्ने । अब रातिउँधो कहाँगए, कसरी खोज्ने ?” 

आमाले यति भने पनि बा केही बोल्नु भएन । 

हजुबाले भन्नुभो – “घरको वरिपरि खोज्यौ ? यही“ वरिपरि होलान्, कहाँ जान्छन् र ?” 

यतिकैमा भाइलाई चाहिँ निकै भोक लागेछ । ऊ भन्न थाल्यो – “दाइ भोक लाग्यो, घर जाउँ न ।” 

मलाई पनि अब लुकेर केही उपाय नलाग्ने भो भन्ने लाग्न थालिसकेको थियोे । हामी त्यसपछि मुसोजस्तै बनेर लुसुलुसु गर्दै घरतिर लाग्यौ“ं । तर घरभित्र पस्न भने आँट आएन । बाहिर दलानसम्म पुग्यौ“ं र बाहिरै बसिरह्यौ“ । भित्र अँंगेनामा आगो बलिरहेको थियो । रातीको समय बाहिर चकमन्न घनघोर अँध्यारो थियो । बाहिरतिर भ्यmाउँकीरी कराइरहेका थिए । डर र पश्चाताप दुवैले हामीलाइक्षर्् घेरेका थिए । गम्भीर अपराधमा दोषी ठह¥याइएका अपराधीझै“ दुवैजना बाहिरै बसिरह्यौ“ निकैबेर सम्म । 

त्यस घटनाबाट आफूले गर्नु पर्ने काम नगरेर बेइमानी गर्दाको अपराध बोध र हीनताको कस्तो अनुभव हुदोरहेछ भन्ने मलाई थाहा भयो । गल्ती जानेर वा नजानेर, आफ्नो अज्ञानता वा सङ्गतबस हुँदोरहेछ । त्यस गल्तीले भन्दा पनि त्यसबाट सिर्जित हीनताबोधले मानिसलाई बढी सताउँदो रहेछ । 

हामी हीनता, छटपटी र अपराधबोधले मलिन मुख लगाएर ढोका बाहिर बसिरहेका थियौ“ । कुन्नि के कामले हो आमा ढोका बाहिर निस्कनु भो । म त अलि थामिँदै थिएँ, भाइ रोइहाल्यो । आमाले अलिअलि गाली गर्दै भित्र लानुभो । 

बा कड्किनुभो –“यिनेरुलाई आज खान दिनुवर्नु पर्दैन ।” 

अझै केही पो हुने हो कि भनेर हामी भने श्वास नै हराए झै कालोनीलो र निन्याउरो अनुहार लगाएर भित्रपट्टि एक कुनामा टाँस्सिएर बसिरहयौ“ । 

यस घटनापछि मैले स्कूल ढिलो जाने, अन्यत्र बरालिने र अलमल गर्ने साथीहरुसँंगको सङ्गत नै त्यागिदिएँ । उनीहरु पनि मबाट टाढा हुँदैगए  । म भने क्रमशः पढाइतिर केन्द्रित हुँदै जान थाले“ । त्यसदिन बाँसको सिर्कनुले मेरो ढाडमा नीलडाम नपारेको भए शायद विष्णु दाइको जस्तै त्यसपछिको मेरो शैक्षिक यात्रा पनि अवरुध्द हुने थियो होला । धन्न त्स्तो दुर्गतिबाट बचियो । त्यस सिर्कनोले मलाई ठूलो शैक्षिक दुर्घटनाबाट बचायो । 

अभिभावकले सधै“ माया मात्र गरेर हुदोरैनछ । समय र अवस्था हेरेर सही समयमा सही भूमिका निर्वाह गर्नु पनि आवश्यक हुँदो रहेछ । त्यतिखेर त मलाई शिक्षाभन्दा पनि दुःख नै बढी लाग्यो । कैयौ“ दिनसम्म बासँग टाउको उठाएर हेर्न पनि सकिएन । अगाडि पर्न पनि कठिन भयो । पछि थाहा भयो अभिभावकले आफ्ना सन्तानहरुलाई मायाममता मात्र होइन, निगरानी र सिकाइको कडा अवसर र चेतावनी पनि दिनुपर्ने रहेछ । सही ठाउँको मायाले जसरी मानिसलाई उत्प्रेरणा र हौसला प्रदान गर्छ ठीक समयमा दिइएको दण्डले पनि त्यस्तै अचुक काम गर्दोरहेछ ।  त्यस दिनको सिर्कनो र प्रताडनाबाट डर र सन्त्रास मै भए पनि अत्यन्त ठूलो जीवन उपयोगी शिक्षा लिने अवसर पाएँ । त्यसले मेरो जीवन ठूलो दुर्घटनाबाट बच्यो । कक्षा चारको अन्तिम परीक्षामा म फेरि प्रथम भएँ । 

 

 

तिरुमलाको सुन्दरता र बासस्थानको चिन्ता

फेब्रुअरी १३, २०२३, तिरुमला ।

प्रशान्ति निलयमको अनुशासन, समयतालिका र जीवनशैलीमा अभ्यस्त हुँदै दुई दिन, तीन रात हामीले पुट्टपर्तीमा बितायौँ । आध्यात्मिक यात्राको हाम्रो भावना पुट्टपर्तीले अझ बढाइदियो अनि हामीले योजना बनायौँ सर्वाधिक श्रद्धालुहरुले यात्रा गर्ने अर्को तीर्थस्थल तिरुपति जाने र तिरुमलाको प्राकृतिक रमणीयतामा अवस्थित बेंकटेश्वरको बैकुण्ठभूमि स्पर्श गर्ने ।

‘बिहान ठीक ४.४५ मा आउनुहोला बस यहीँबाट जान्छ, करिब १२ बजे तपाईंहरु तिरुपति पुग्नसक्नुहुनेछ ।’ प्रशान्ति निलयम बस अड्डाको सोधपुछ कक्षका कर्मचारीले हामीलाई जानकारी दिए । हामी बिहान (फेब्रुअरी १२, २०२३) करिब ४.३० बजे नै बस अड्डा पुग्यौँ । अन्यत्र जाने बसहरु तयार थिए तर हाम्रो बसको भने अत्तोपत्तो थिएन ।  हामीलाई शंका लागेर फेरि सोधपुछ गर्दा त्यहाँका कर्मचारीले भने– ‘तपाईंहरु यहीँ बसिरहनुहोला बस ठीक समयमा आइपुग्छ ।’ नभन्दै ठीक समयमा आन्ध्र प्रदेश सडक परिवहन सेवाको बस आइपुग्यो ठीक ४.४५ मा । भएको के रहेछ भने त्यो बस अड्डा मूलतः कर्नाटक राज्य सडक परिवहन सेवाको बस अड्डा रहेछ । आन्ध्र प्रदेश सडक परिवहन सेवाको बस त्यहाँ राख्न नपाइने हुनाले अन्यत्रबाट त्यहाँ आएर यात्रु संकलन गरेर गन्तव्यतिर लाग्दोरहेछ ।  

बिहानको समय अलि चिसो नै थियो । हामीले हल्का ज्याकेट लगायौँ ।  बस बीचबीचमा रोक्तै यात्रुहरु चढाउँदै गर्दा भरिँदै गयो । करिब ३ घण्टाजति कुदेपछि एउटा सानो बस अड्डामा रोकियो । त्यस ठाउँको नाम कादिरी थियो । त्यहाँ केही यात्रु थपिए, केही घटे । मलाई पिसाबले निकै चापेको थियो । बस केहीबेर रोकिएला भन्ने ठानेर पिसाब घरतिर लागेँ । पिसाब गर्न मात्र के लागेको थिएँ गाडी सडकतिर सोझिइहाल्यो । परेन त फसात् ! हुनतः मैले कलालाई भनेरै गएको थिएँ तर के भर ! हाम्रो भाषा राम्ररी बुझ्दैनथे बसका कर्मचारीहरु । उनीहरुलाई पर्खने अनुमति पनि नहुन सक्थ्यो । अब पिसाब रोकेर बसतिर कुद्ने कि पिसाब गरिसक्ने ? म आपत्मा परेँ । करिबकरिब सकेर हतारहतार बसतिर दगुरेँ । म बसनेर आइपुग्दानपुग्दै बस त गुड्न थालिसकेको । धन्न छुटेन, हतारहतार सिटमा बसेँ, बसले गति लियो । करिब ९ बजेतिर हामी मदनपल्ली भन्ने सानो शहरमा पुग्यौँ जहाँ करिब १० मिनेट बसले विश्राम लियो । त्यसपछि भने बस तीव्र गतिमा पूर्वतिर हान्नियो । सडक पनि निकै फराकिलो । दुवैतिर तीनतीन लाइन बस कुदाउन मिल्ने ।    

हाम्रो बस सिधा पूर्व मोहडा गरेर तीव्र गतिमा हुइँकिइरहेको थियो तिरुपतितिर । दक्षिणतिर भने मध्यम कदका ढुङ्गे पहाडैपहाड देखिन्थे आँखाले भ्याउन्जेल । गोलाकार पारेर कुँदिएका ती ढुङ्गा यति चिल्ला देखिन्थे कि कुनै कालिगढले वर्षौं मिहिनेत गरेर कुँदेजस्ता । ढुङ्गामाथि ढुङ्गा खापिएर चुलिएका पहाड हेर्दा लाग्थ्यो ती पहाड प्रकृतिले होइन कुनै कालिगढले बर्षौं मिहिनेत गरेर बनाएको हो । हामी हेर्दाहेर्दै शेषाचलम् पर्वतश्रृङ्खलाभित्र पस्यौँ । सुन्दर हरियालीयुक्त यो मनोरम वनको बीचैबीच सानो गल्छिँडो पार गरेर हाम्रो बस ओरालो लाग्यो । करिब एक घण्टाको जङ्गलयात्रापछि  हाम्रो बस फेरि समथर भूभागको बीचोबीच गुड्न थाल्यो । बैंकटेश्वरका आकृति र त्रिपुण्डधारी प्रवेशद्वारहरु देखिन थाले । मलाई लाग्यो, अब तिरुपति आउन लागेछ क्यार ! के हुन्थ्यो, वरपर कुनै शहर त के गाउँसम्म देखिएका थिएनन् । समय अझै बाँकी थियो हाम्रो यात्राको । 

तिरुपति शहर पस्न लागेपछि भने बेंकटेश्वर प्राणी उद्यान्नको विशाल सूचनापाटी देखियो । उत्तरतिर थियो हरियो घना जङ्गल । बाटामा देखिएका पहाडभन्दा यो ठाउँका पहाड पूरै हरियालीयुक्त थिए । अलिबेरमा देखियो बैंकटेश्वरकै नाममा एउटा ठूलो क्षेत्रमा फैलिएको उच्चशिक्षालय । अब हामी तिरुपति शहर प्रवेश ग¥यौँ, दायाँबायाँ त्रिपुण्डधारी प्रवेशद्वारहरु, होटलहरु जताततै बैष्णव सम्प्रदायको प्रतीकस्वरुप लगाइने त्रिपुण्डका सङ्केतहरु हेर्दा पुरै शहरनै श्रीबैष्णवहरुको शहरझैँ अनुभव हुन्थ्यो । सडकका खम्बाहरु समेत त्रिपुण्डधारी थिए । यस्तो लाग्थ्यो त्यो शहर पूरै बैष्णवमय छ, बैंकटेशमय छ र तिरुपतिमय छ । एउटा साँच्चिकै धार्मिक आस्थाले भरिएको शहर, एक पवित्र तीर्थस्थल । 

हामी करिब १२ बजे दिउँसो तिरुपति बस अड्डा पुग्यौँ । त्यहाँ एकै ठाउँमा तीनवटा बस अड्डा थिए । आन्ध्र प्रदेश सडक परिवहनको बस अड्डामा हाम्रो बस रोकियो । अब हामीलाई तिरुमला जानु थियो । मैले बसकै कर्मचारीलाई सोधेँ । उनले तिरुमला जाने बस लाग्ने ठाउँ हामीलाई देखाइदिए र उनी आफ्नो काममा लागे । हामी बिहानै पुट्टपर्तीबाट हिँडेको र केही खान नपाएकाले भोकले छटपटाइसकेका थियौँ । बस अड्डाकै छेउछाउमा जताततै शाकाहारी रेष्टुराँ देखिन्थे । हामी खानका लागि एउटा रेष्टुराँमा पस्यौँ । बस अड्डाको नजिक भए पनि रेष्टुराँ निकै सफा थियो । खानाको दर प्रतिव्यक्ति भारु. १२० । शाकाहारी भोजनमा हुनुपर्ने सबै परिकारयुक्त भोजन हाम्रो अगाडि आइपुग्यो । 

भोजनपछि फेरि चासो भयो यात्राको । तिरुमला जाने बस पहिले नै सोधेर हामी तयार भएर बस लाग्ने स्थनमा पुग्यौँ । बस भरिएको त थिएन तर उसको समय तालिकामा हिँड्न तयार थियो । रु. ९० को टिकट लिएर हामी बसमा चढ्यौँ तिरुमला जान । 

तिरुपतिको अलपिरी बन्ने ठाउँबाट  तिरुमला जाने बस घुमाउरो बाटो हुँदै उकालो लाग्दोरहेछ । हुनतः अलपिरीबाटै तिरुमला जाने बस पनि पाइँदो रहेछ । तिरुपति जाने अधिकांश तीर्थालुहरु तिरुमला जाने भएकाले तीर्थायात्रीलाई कुनै असुविधा र अलमल नहोस् भनेर त्यसको व्यवस्थापन असाध्यै चुस्त र सुविधाजनक बनाइएको थियो । अलपिरीमै सबै सरसामान जिम्मा दिएर हिँडेर तिरुमला जान पाउने सुविधा पनि थियो । आफूले साधन लिएर जाने वा बसमा जाने अर्को सुविधा त छँदै थियो । पैदल यात्रा गरेर बेंकटेश्वरको दर्शनका लागि उकालो चढ्नेहरु सामान फेदीमै बुझाएर तिरुमलामा लिने गरी पनि जान सकिने सुविधा देख्ता तिरुपति बालाजीको व्यवस्थापनको चुस्तता सहजै अनुमान लाउन सकिन्थ्यो । गोऽऽविन्दा, गोओओओविन्दा भन्दै करिब ४ घण्टा उकालो चढेर जाने मानिसहरु पनि प्रशस्तै थिए । उनीहरुलाई कुनै असुविधा नहोस् भनेर ठाउँठाउँमा खाने सुविधा, पानी, सर्बत, मोही पिउने सुविधा अनि ठाउँठाउँमा अन्न प्रसाद सितैँमा खान पाइने सुविधा थिए । हामीले चाहिँ बसबाटै पहाडको चुचुरोमा पुग्ने निर्णय गरिसकेका थियौँ । शेषाचलम् पर्वतका सात चुचुरामध्ये बेङ्कटाद्रीको चुचुरोमा बेंकटेश्वर भगवानको भव्य मन्दिर रहेको र श्रीवैष्णहरुका लागि सबैभन्दा पवित्र र ठूलो तीर्थस्थल मानिएकाले यो तीर्थस्थल भारतका तीर्थस्थलमध्ये सबैभन्दा बढी तीर्थयात्रीहरु जाने तीर्थस्थल रहेछ । अनेक मनोकांक्षा पूरा गर्ने शक्तिका लागि प्रर्थना गर्न, पूरा भइसकेपछि कृतज्ञतास्वरुप दर्शन गर्न वा तीर्थस्थलको सुन्दरता अवलोकन गर्न जाने थरीथरीका तीर्थालुहरु तिरुमला जाने समूहमा सामेल हुन्थे र त्यहाँ पुग्थे । 

मैले पनि तिरुपति बालाजीको बारेमा प्रसस्त सुनेको तर पुग्न अनुकूल नपरेकाले यस पटक समय मिलाएर त्यहाँ जाँदै थिएँ । म बेंकटेश्वरसँग केही माग्न वा दर्शन गर्नभन्दा पनि त्यसको अनुभव गर्न जाँदै थिएँ । त्यसैले मलाई यसबारे जिज्ञाशा स्वभाविक रुपमा अटसमटस भएको थियो । 

अलपिरीमा सबै सरसामान मेशीनमा हालेर चेक गर्ने र त्यसपछि सामान राख्ने ठाउँमा जिम्मा दिने वा आफैँले लैजाने दुवै सुविधा थियो । संरक्षित वनक्षेत्र (बेंकटेश्वर राष्ट्रिय निकुञ्ज)भित्र पर्ने हुनाले सरसामानको कडा चेकजाँचको व्यवस्था थियो उकालो चढ्नुअगि । 

हाम्रो बस यात्रुका सरसामान चेकजाँचको लागि अलपिरी गेटमा रोकियो । हामी सबैले आआफ्ना सामान हातमा लिएर मेशीनभित्र हाल्यौँ । पालैपालो सामान जाँच गर्दै बाहिर फुत्तफुत्त फाल्ने अनि यात्रुहरु सामान टिपेर हतारहतार बसतिर दगुर्ने दृश्य देख्ता माओवादी द्वन्द्वकालमा सैनिकहरुले सडकमा उभिएर यात्रुका सरसामान निगरानी गरेको दृश्य मेरो मनमा झलझली आइरह्यो । 

हामी चढेको बस घुम्तीमा घुम्दै उकालो चढ्न थाल्यो । करिब ४५ मिनेटको हरियो वनभित्रको स्वच्छ हावामा कावा खाँदै ती घुम्ती पारगर्दै र हामीलाई शेषाचलम् वन क्षेत्रको रमणीय दृश्यपान गराउँदै तिरुमलाको चुचुरो टेक्यो । आन्ध्र प्रदेश सडक परिवहन सेवाको बस अड्डामा पु¥याएर हामीलाई विदा ग¥यो बसले ।

चारैतिर हरियो जङ्गल, बीचमा मन्दिर, यात्री निवास, फराकिला सहक, प्रसस्त सवारी साधनको ओहोरदोहोर अनि सलहझैँ मानिसहरुका सानाठूला समूह । त्यो सुन्दर पर्वतमालाको मुटुमा रहेको सफा र सुन्दर बैंकटेशभूमिका हामीले पाइला टेक्यौँ ।

......... 

शेषचलम् पर्वतालाअन्तर्गत पर्ने सातवटा चुचुराहरु (शेषाद्री, नीलाद्री, गरुडाद्री, अन्जनाद्री, वृक्षभाद्री, नारायणाद्री र बेंकटाद्री) मिलेर बनेको छ तिरुमाला । त्यसैले यसलाई सप्तगिरि पर्वत पनि भनिँदोरहेछ ।   । बेंकटेश्वर मन्दिर यही सप्तगिरि पर्वतको एक चुचुरो बेंकटाद्रीमा अवस्थित छ । समुद्र सतहबाट करिब ९८० मिटरको उचाइमा रहेको यो चुचुरो करिब २७ वर्ग किलोमिटरमा फैलिएको रहेछ ।  अन्य चुचुराहरु यसका वरिपरि छन् र ती सबैमा एक न एक देवस्थल अवस्थित छ । अर्को चाखलाग्दो कुरा के छ भने यी सात चुचुराहरुलाई शेष नागका सात शिरको रुपमा पनि लिने गरिँदोरहेछ । शेष नाग भगवान विष्णुका मुख्य रक्षक पनि हुन् ।

चारैतिर हेरेर केहीबेर त मनै पुलकित भयो । रमाइलो त देखियो तर अब फेरि अर्को चिन्ता त छँदैथियो बासको । यतिका मानिसको हुल ओहोरदोहोर गरिरहेको यति सानो ठाउँमा अब बास कहाँ बस्ने होला ? सोधखोज गर्दा थाहा भयो, बेंकटेश्वर दर्शनको टिकट र बासस्थानको लागि नाम दर्ता त तिरुपतिमै गर्ने व्यवस्था रहेछ जुन हामीले गरेका थिएनौँ ।

 ‘यहाँ बास बस्नको लागि त दर्शननार्थीको टिकट पनि पेश गर्नुपर्छ ।’  हामीसँगै गएका चेन्नईका एक जना तीर्थालुले झनै हामीलाई डर देखाए । अब प¥यो फसात् । अब फेरि तिरुपति ओरालो लाग्नु कि बासको खोजी गर्नु ? हाम्रो सूचनाको कमजोरीले एकछिन त रनभुल्लमै पा¥यो । 

हिम्मत हारिएन भने समस्या समाधानका अनेक उपाय भेटिन्छन् भनेझैँ हामी बसपार्कबाट माथितिर उक्लेर मुख्य सडकमा आयौँ र चौतारामा आरामसाथ बस्यौँ । सँगै अन्नप्रसाद वितरण भइरहेको थियो, तिरुपतिको खिचडी । सबैले पातको ठूलो बोहोतामा लिएर खाँदै थिए । मैले तिरुपतिमा पाइने लड्डू र जगन्नाथमा वितरण गरिने खिचडी महाप्रसादको बारेमा सुनेको थिएँ तर तिरुपतिको खिचडीबारे सुनेको थिइँन । मैले दुई जनाको लागि प्रसाद लिएर आउन कलालाई भनेँ र म चाहिँ बासको सोधपुछमा लागिरहेँ । खिचडी निकै थियो हातभरिको बोहोतामा । भर्खरै खाना खाएर बसयात्रामा गएकाले भोक लागिसकेको पनि थिएन । हामी प्रसाद खाइसकेर आरामसाथ बसिरहेका थियौँ, बासस्थन दर्ता गर्ने काउन्टर खुला भयो । हाम्रो हर्षको सीमा रहेन । कुनै अन्धविश्वासी तीर्थयात्री भएको भए बेंकटेश्वर भगवानको प्रसादको कृपा पनि भन्थ्यो होला । हामीले पनि बेंकटेश्वर तीर्थस्थल व्यवस्थापनलाई धन्यवाद दिँदै हतारहतार लाइन लाग्यौँ । बासस्थानको लागि प्रमाणसहित नाम दर्ता ग¥यौँ । हामीसँग परिचय खुल्ने कागज र फोन नं.ं दर्ता गर्ने कर्मचारीले मागे, हामीले टिपाएको फोनमा एउटा म्यासेज आयो दर्ताभएको नम्बरसहितको । उनले भने– ‘तपाईंहरुको नाम दर्ता भयो अब केही घण्टा समय लाग्छ, खबर आउनासाथ पैसा तिर्न तोकिएको ठाउँमा जानुहोला । अहिले प्रतीक्षा गरेर केही घण्टा बस्नुहोस् । सरसामान राख्नुपर्ने छ भने अलि अगाडि गएर सरसामान राख्ने ठाउँमा सबै सामान राख्नुहोला, सामान सित्तैँमा राख्न पाइने सुविधा छ ।’

यति जानकारी पाएपछि अब तिरुमलामा बास बस्न पाइने सम्भावना त भयो तर अर्को कुराले फेरि चिन्ता थपियो । कुरा के भने कहिलेकाहीँ तिरुमलामा बासस्थान सकियो भने तिरुपतिमा उपलब्ध गराउने व्यवस्था रहेछ । तिरुपति जान फेरि बसमा चढेर फर्कनुपथ्र्यो जुन हाम्रालागि सुविधाभन्दा सजायजस्तो हुन्थ्यो । हामी केही घण्टा त त्यसै बस्यौँ । हेर्नेघुम्ने ठाउँ पालैपालो वरपर घुम्दैहेर्दै करिब ५ बजेसम्म बितायौँ । ५ बजेपछि भने धैर्य डगमगाउन थाल्यो । मलाई लाग्यो, कतै खबर नै पो नआउने हो कि ? के भरोसा होला र आउँछ नै भन्ने ? प्रविधि त हो कहिलेकाहीँ धोका पनि त हुनसक्छ । 

मैले फेरि नजिकै उभिएका एक जना युवालाई सोधेँ– खबर त पक्का आउँछ हैन दर्ता गरेपछि ?’ उनले मेरो दर्ता नै मोवाइलको म्यासेजबक्समा हेर्दै भने– ‘दर्ता गरिसकेपछि बास त अवश्य पाइन्छ तर यहीँ पाउँछ कि तल पाउँछ त्यो चाहिँ भन्न सकिन्न ।’ 

परेन त आपत् ! फेरि तलै फर्कनुप¥यो भने ? यस्तै सोच्तै करिब आधाघण्टा सझै कटायौँ । त्यसपछि भने रात पर्न लाग्यो । विकल्पतिर लागेन भने अर्को आपत् आउला भन्ने ठानेर नजिकैको अर्को अतिथी गृहमा पुग्यौँ । हामीलाई लागेको थियो त्यो अतिथीगृह छुट्टै होला । त्यहाँ काउन्टरमा बसेका सज्जनले हाम्रो दर्ता नम्बर मागे । हामीले दर्ता नम्बरसहितको मेसेज मोवाइलमै देखाइदियौँ । उनले आफूअगाडिको कम्प्युटरमा केही खोजेजस्तो गरे र भन,े ‘तपाईंहरु बस वा ट्याक्सी चढेर जिएनसी जानुहोस्, अलि टाढै छ, अगाडी बस वा ट्याक्सी पाउँछ, एक सय भाडा लिन्छ होला । चाँडो जानुस्, कोठा त्यहीँ पाउनुहुनेछ ।’

हामी सामान बोकेर फेरि त्यहाँबाट फक्र्याैँ र ट्याक्सी खोज्न थाल्यौँ । नभन्दै अलि अगाडि पुग्नासाथ एक जना अर्का सज्जन पनि त्यतै जाँदै थिए । हामीले दुईजनाको एक सय दियौँ र जिएनसीको सोधखोज काउन्टरमा पुग्यौँ । काउन्टर पुगेपछि फेरि अर्को फसाद आइलाग्यो । झ्यालबाहिरै सूचना टाँसिएको थियो– शुल्क भुक्नातीको लागि कृपया मोवाइल वालेट वा कार्डको प्रयोग गर्नुहोला, नगद लिइने छैन ।’ भारत गैरनगद कारोबारमा यति तीव्र गतिमा अगाडि बढिरहेको होला भन्ने मैले अनुमान गरेको थिइनँ । साथमा पैसा हुँदाहुँदै त्यो कागजको खोस्टो भइसकेको होला भन्न्े मलाई के थाहा !  

‘अभागी ... बस्यो, तीन बित्ताको काठ पस्यो’ भन्ने उखानजस्तो भयो । बल्लबल्ल पाएको कोठा फेरि अर्को तगारो । मेरो निधारमा चिटचिट पसिना आयो । सोच्नै केही नसकेर केहीबेर त अरुले कोठा बुक गरेको हेरेर ट्वाल्ल परिरहेँ । उनीहरु धमाधम कोठाको शुल्क तिर्थे र सामान लिएर कोठातिर लाग्थे आफू भने हे¥यो, बस्यो । मैले भएभरका एटिएम् कार्ड र पिन नम्बर काउन्टरको कर्मचारीलाई जिम्मा लगाएँ । जतिपटक कार्ड घुसारेर पिन नम्बर हाले पनि कार्ड अस्वीकार भइरह्यो । म अब तिरुमला बस्न नपाइने भएँ भन्ने निचोडमा पुगेँ । केही युवाहरु जोसँग पेटिएम वालेट थियो, भारतीय कार्ड थियो अनुरोध गरेँ– ‘म तपाईंलाई नगद दिन्छु, मेरो पैसा तिरिदिनुस् न’ भनेर । यसै पनि हिन्दी र अंग्रेजी कम बुझ्ने त्यहाँ जाने तीर्थालु त्यसमा पनि पैसाको कुरा, कुनै उपाय लागेन । म हैरान भएर कुर्सीमा थचक्क बसेँ । मेरो दिमागले काम गरेन, पूरै खालिखालिजस्तो भयो । केही मिनेट त्यसरी नै बित्यो । 

त्यो सबै हेरिरहेको अर्को झ्यालको कर्मचारीले मेरो मर्का बुझ्यो र मलाई पैसा दिन इसारा ग¥यो । मैले रु. ५०० धरौटी र कोठा वापतको रु. ५० हत्तापत्त निकालेर उसको हातमा दिएँ । कोठा शु्ल्क, कोठा नं. र धरौटी लेखिएको सानो कागजको चिर्कटो मेरो हात प¥यो । साँचो कोठा भएको भवननजिकै स्वयम्सेवकहरुलाई भेटेर लिन सकिने जानकारी प्राप्त भयो । 

हाम्रो खुसीको सीमा रहेन । अनुहारमा चन्द्रमा उदाए । हामी कागजको चिर्कटो हातमा लिएर सामान सँभाल्दै बासस्थानको गन्तव्यतिर लम्कियौँ । गरुडाद्री नगर कटेज नम्बर २५६ खोज्दै । 

केहीबेरको हिँडाइपछि एउटा दुइतले कटेजमा हाम्रो कागजमा अङ्कित नम्बर देखियो । त्यसको ठीक अगाडि एक जना स्वयम् सेवक कुर्सी र टेबल राखेर बसिरहेका थिए । हामीलाई देख्नासाथ कागज मागे । त्यो कागज हेरिसकेपछि उनले साँचो हाम्रो हातमा दिँदै एउटा नम्बर हाम्रो कागजमा लेखिदिए । त्यो नम्बर भोलिपल्ट धरौटी फिर्ता लिन आवश्यक पर्ने नम्बर रहेछ ।  उनले हामीलाई अथ्याउँदै भने, ‘यो कागज नहराउनुहोला, भोलि साँचो यहीँ बुझाएर यो कागज लिएर आज पैसा बुझाएको ठाउँमा गएर धरौटी राखेको पैसा फिर्ता लिनुहोला ।, 

हामी कोठा पाएकोमा दङ्ग त छँदैथियौँ, त्यहाँको व्यवस्थापन, सेवाभाव र प्राकृतिक सुन्दरता बचाएर गरिएको भौतिक विकासबाट पनि चकित भयौँ । बास्थान फराकिलो थियो । जसमा एक सुत्ने कोठा, अर्को खालि कोठा र दुई स्नानागार थिए, त्यस्तो बास्थानको शुल्क भने २४ घण्टाको लागि जम्माजम्मी भारु. ५० । हामी त्यो सेवा र आतिथ्यका लागि बेंकटेश्वरप्रति कृतज्ञ हुँदै साँचो खोलेर भित्र पस्यौँ । गोविन्द, गोओओओे........विन्द, गो..........विन्दको ध्वनि चारैतिर गुन्जिरहेको त्यो प्राकृतिक पावन भूमिमा गोविन्दप्रति श्रद्धावनत हुँदै विश्राममा लीन भयौँ । 

श्रद्धा, सेवा र पराक्रमको सङ्गम पुट्टपर्ती

फेब्रुअरी ११, २०२३, पुट्टपर्ती ।

सन् २००६ को अगस्त महिनामा मैले यो पवित्र स्थलमा पहिलो पटक पाइला टेकेको थिएँ । माइग्रेनले धेरै च्यापेपछि एक जना मित्रको सल्लाहमा स्वास्थ्य उपचारका लागि बेङ्गलोर पुग्दा लामो समय बस्नुपरेकाले बीचबीचमा हुने फुर्सतको उपयोग र केही पवित्र तीर्थस्थलको अनुभव गर्ने मनशायले सत्य साइ बाबाको यो आश्रम मेरो गन्तव्य बनेको थियो । 

मलाई साइ बाबाको बारेमा जानकारी दिने र उनका कर्महरुबारे बताएर उनीप्रति आकर्षित गर्ने एक जना सगोत्री दाइ थिए । नाम सायद विष्णु थियो । ती दाइले करिब ३५ वर्षअगि विराटनगर बस्दाताका मलाई सत्य साइ बाबाको बारेमा अनेक आश्चर्यजनक घटना बताएका थिए । म त्यतिबेला खूब पुस्तक पढ्थेँ । उनले मलाई ‘सत्यम्, शिवम्, सुन्दरम्’ भन्ने एउटा पुस्तक पढ्न दिएका थिए । त्यसमा साइ बाबाका चमत्कारिक घटनाहरुको चर्चा थियो । त्यो पुस्तक पढेपछि र उनका कुरा सुनेपछि मलाई त्यतातिर गएमा एक पटक पुट्टपर्ती पुग्ने इच्छा पलाएको थियो । धेरै समयसम्म त्यो इच्छा अनेक कुराको बाहाना र अभावले त्यसै धुमिल बनिरह्यो । 

समयले सबै कुरा मिलाउँछ भनेझैँ सन् २००६ मा पहिलो पटक र सन् २०२३ मा दोस्रो पटक म सत्य साइ बाबाको यस पुग्य कर्मभूमिमा आइपुगेको छु । यो अवसर मेरी पत्नी कलाको चाहनाले पनि जुराएको छ ।

सन् २०२३ फेब्रुअरी महिनाको ९ तारिख बेङ्लोरको केम्पेगौडा बस अड्डाबाट दिउँसो करिब ३.३० बजे कर्नाटक सडक परिवहन सेवाको बस चढ्यौँ । हुनतः बेङ्गलोर विमानस्थलबाट सिधै पुट्टपर्ती जाने हो भने बेङ्गलोर जान आवश्यक रहेनछ । विमानस्थलबाट मुख्य राजमार्ग जोडिने ठाउँ देवानहल्लीमै ओर्लेर त्यहीँ बस कुर्दा पनि हुने रहेछ तर हामीलाई त्यो जानकारी भएन । जानकारीको अभावमा करिब एक घण्टाको समय र र भारु.१००० बढी भाडा खर्च भयो । जेहोस् बेङ्गलोर पुगेपछि भने सहजै रुपमा बस पायौँ, अलमलमा परिएन । बस कर्मचारीले हामीलाई स्वागत गरे । राज्य परिवहन सेवाका कर्मचारी झलक्क हेर्दै चिनिउन् भनेर उनीहरुको अलग्गै पहिरन निर्धारण गरिएको रहेछ खैरो सर्ट र पाइन्ट । सबै सहचालकको घाँटीमा झुण्डिएको हुन्थ्यो टिकट मेशीन ।  ५२ सीट क्षमताको बस झ्वाट्ट हेर्दा निकै लामो लाग्यो । समतल भूभागमा चल्ने भएकाले पनि होला त्यहाँका बस हामीकहाँभन्दा निकै लामा थिए । सायद समतल भूभाग, स्तरीय सडक भएकाले एउटैले धेरै यात्रु बोक्न सकून् भनेर बसको आकार अलि लामो बनाइएको होला भन्ने अनुमान हामीले ग¥यौँ । बसहरु झट्ट हेर्दा त्यति आकर्षक र चिटिक्क परेका चाहिँ थिएनन् तर तिनको कुदाइको गति र सेवा चाहिँ स्तरीय थियो । बेङ्गलोरबाट पुट्टपर्तीका लागि भारु. २४६ भाडा तिरेपछि सहचालकले तुरुन्त टिकट प्रिन्ट गरेर हामीलाई दिए । टिकटमा भाडा रकम, चढेको ठाउँ र ओर्लने ठाउँ, टिकट लिएको समय र बस नं. उल्लेख थियो । यो अलि नौलो थियो हाम्रा लागि । मैले टिकट लिएँ र खल्तीमा राखेँ ।  

बेङ्गलोर र पुट्टपर्तीका बीचमा पर्ने सानाठूला शहरहरुमा केही मिनेट रोक्ने यात्रु ओराल्ने, चढाउने गर्दै हाम्रो बस गन्तव्यतिर लगातार बढिरह्यो । करिब ८ बजे राति हामी पुट्टपर्तीनजिकैको पेनुकोण्डा पुग्यौँ । बसका सहचालकले हामीलाई ओर्लन इसारा गरे र सडक पार गरेर अर्को बसको प्रतीक्षा गर्न सल्लाह दिए । हामी ओर्लेर प्रशान्ति निलयम जाने साधनको प्रतीक्षा गर्न सडक पार गरेर उभियौँ । रातको बेला, बस पाइने हो कि होइन भनेर सोच्दानसोच्दै प्रशान्ति निलयम जाने बस आइपुग्यो । बसलाई फेरि भारु. १० तिरेर हामी रातको ८ बजे प्रशान्ति निलयम पुग्यौँ । 

हामी पुग्दा आश्रमको प्रवेशद्वार बन्द हुनै लागेको थियो । प्रवेशद्वार वरपर प्रशस्तै अतिथी गृहहरु र होटलहरु देखिन्थे । प्रवेशद्वारनजिकै भेटिएका एक अतिथी गृहका सज्जनले हामीनजिकै आएर भने– ‘भित्र आवास सुविधा प्रदान गर्ने काउन्टर बन्द हुने समय भयो । सायद अब तपाईंहरु भ्याउनुहुन्न होला । हामी भित्रकै दरमा तपाईंलाई आवास सुंिंंंंवधा दिन्छौँ । दुई जना बस्न मिल्ने, तातोचिसो पानी आउने स्नानागार भएको कोठाको मात्र चार सय भारतीय रुपैयाँ ।’

हामीलाई लाग्यो यिनको कुरा सही हुन सक्छ तर एक पटक किन प्रयास नगर्नू ! यस्ता अतिथी गृहमा त जहाँसुकै र जहिले पनि बस्न पाइहालिन्छ, यहाँ नै आइसकेपछि आश्रमको परिसरभित्र बस्नुको आनन्द किन नलिनू ! 

‘हामी एक पटक भित्र जान्छौँ, पाइयो भने त्यहीँ बस्छौँ, पाइएन भने तपाईंकहाँ अवश्य आउँछौँ, नरिसाउनुस् है ।’ मैले उनलाई आश्वस्त पारेँ र प्रवेशद्वारतिर लम्केँ । नभन्दै भित्र पुग्दा भोजनको समय अन्त हुनै लागेको थियो, आवास सुविधा दिने काउन्टर सुनसान भइसकेको थियो । हामी हस्याङफस्याङ गर्दै आवास सुविधा प्रदान गर्ने झ्यालअगाडि उभियौँ । सबै स्वयम्सेवक दिनभरिको हरहिसाबमा व्यस्त थिए । लाग्यो, अब यहाँ बस्न पाउने सम्भावना कम छ । हामीले प्रयास गर्दा के बिग्रेला र भन्दै सोध्यौँ, ‘हामी दुई जना छौँ, यदि आवास उपलब्ध हुनसक्ने सम्भावना छ भने मिलाइदिनुहुन्छ कि !’ 

हाम्रो आग्रहपछि स्वयम्सेवकले कम्प्युटरमा केही खोजेजस्तो गरे । सायद उनले कोठा खाली छ–छैन एकिन गरेका होलान् । हामी भने त्यतिका झिटीगुन्टा बोकेर फेरि बाहिरिनुपर्ने हो कि भन्ने चिन्तामा मुटुको धडकनै रोकिएलाजस्तो गरी उसैतिर आँखा लगाएर उभिइरह्यौँ । हाम्रो प्रार्थना खेर गएन । तुरुन्तै हामीतिर फर्केर उनले सोधे– ‘तपाईंहरु तातोचिसो पानी आउने स्नानागार भएको कोठा रोज्नुहुन्छ कि चिसो पानी मात्र आउने ?’ 

‘तातो पानी आउने कोठा ।’ हामीले बिजुलीको गतिमा उत्तर दियौँ । किनकि मौसम अलि चिसै थियो । 

उनले हाम्रो परिचय खुल्ने कागज र आवास सुविधावापतको रकम प्रतिरातको भारु.४०० मागे । कलाको मुखमण्डलमा खुसीको आभा दौडियो । उनले हत्तपत्त पैसा निकालेर झ्यालबाट छिराइन् र लामो श्वास तानिन् । केहीबेरमा एउटा सानो कागजको चिर्कटो र कोठाको नम्बरसहितको साँचो हाम्रो हात लाग्यो । हामी अप्राप्य कुरा प्राप्त गरेझैँ हर्षले धपक्क बल्यौँ । हुन पनि म २००६ मा त्यहाँ पुग्दा बिनाखाटको भुइँ बल्लतल्ल पाएका थियौँ । त्यही भुइँमा कागजको कार्टुन च्यातेर डसना बनाएर गुडुल्किने झोलमा बेरिएर रात काटेको अनुभव थियो । अहिले कोठा त्यति सजिलै पाउँदा किन फुरुङ्ग नहुनु ! त्यसमा पनि यो सुन्दर मौसमको बेला । हामीले कृतज्ञता दर्शायौँ र गदगद हुँदै कोठा जान बाहिरियौँ । कोठा पाएको हर्षले होला झेलाको तौल पनि आधा घटेझैँ लाग्यो । 

हाम्रो आवास भवन नं. ९ को भुइँ तलाको कोठा नंं ६ मा परेको थियो । भवन खोज्न र कोठा पत्ता लाउन बाहिर उभिएर सेवा दिइरहेका स्वयम्सेवकले सहयोग गरे । वषौँदेखिको उनको चाहना पूरा हुन पाएकोले कलाको हर्षले सगरमाथा चुम्यो । हामी कोठामा सामान राखेर बाहिरिँदा करिब ९ बजिसकेको थियो । भोजनगृहहरु बन्द हुने सुरसारमा थिए । हामी हतारोसँग फटाफट् भोजनगृहतिर बढ्यौँ ।

.....

प्रशान्ति निलयमभित्र स्त्री र पुरुषका लागि छुट्टाछुट्टै भोजन कक्षको व्यवस्था छ । पश्चिमा, उत्तर भारतीय र दक्षिण भारतीय भोजनगृह गरी तीनथरि भोजनगृह छन् । तिनमा सयौँ स्वयम् सेवकहरु सेवा दिइरहेका हुन्छन् । हजारौँ श्रद्धालुहरुले ती भोजनगृहमा प्रसाद ग्रहण गर्छन् । दक्षिण भारतीय भोजनगृहमा सबैभन्दा बढी अनि क्रमशः उत्तर भारतीय र पाश्चात्य भोजनगृहमा मानिसहरुको जमघट देखिन्छ । हाम्रा लागि उत्तर भारतीय भोजनगृहका परिकारहरु रोजाइमा परे । दुवैजना छुट्टियौँ र महिलापुरुषका लागि निर्धारित बेग्लाबेग्लै भोजनगृहतिर बढ्यौँ । 

भोजनको अन्तिम समय भइसकेकाले थोरै परिकार मात्र बाँकी थिए । केही पुरी, दहीको कडी अनि अचार हाम्रो उदरपूर्तिका साधन बने । थालमा भोजन लिइसकेपछि काउन्टरमा गएर त्यसको मूल्य भुक्तानी गर्ने अनि निर्धारित स्थानमा बसेर शान्त भावमा भोजन गर्ने । भोजनपछि जुठा थाल–कचौरा आफैँले उठाएर सफाइमा तैनाथ स्वयम्सेवकलाई जिम्मा दिने त्यहाँको परिपाटी थियो । हामी दुवैजना प्रायःजसो यस्ता आश्रममा आध्यात्मिक साधना गर्न गइरहने हुनाले यो नौलो थिएन । 

शान्त वातावरणमा भावमय भएर त्यति धेरै मानिसलाई सेवा दिइरहेका स्वयम्सेवक–सेविकाहरु यत्रतत्र भेटिन्थे । त्यो दृश्य देख्ता त्यसैत्यसै मानिसमा सेवाको भावना उर्लेर आउँदोरहेछ । सुनेरभन्दा देखेर जान्नुको महत्व सायद यही हो । कसैले भनेको सुन्नु र आफूले स्वयम् गएर अनुभव गर्नुमा यही त फरक छ । सुनाइले अस्थायी प्रभाव पार्छ, भोगाइले स्थायी अनुभव दिन्छ । घुमफिरले दिने अनुभव त्यही कारण महत्वको हुन्छ । यात्रा त्यसै कारण मूल्यवान् छ । कुवामा बस्ने भ्यागुतोलाई के थाहा संसार कति ठूलो, फराकिलो, सुन्दर र रमणीय छ । मैले प्रशान्ति निलयमको सेवादल र त्यहाँको व्यवस्थापन र सेवा कर्मबाट यही प्रेरणा ग्रहण गरेँ । जसले जे खोज्छ त्यही त पाउने हो यस्ता ठाउँमा पुगेर । 

........

प्रशान्ति निलयम बसाइको दोस्रो दिन शनिवार परेको थियो । बिहान सबेरैदेखि भक्तजनहरुको चहलपहल बाक्लियो । बिहानैदेखि प्रशान्ति निलयमका हरेक कुनामा सेतो पहिरनमा देखिने स्त्रीपुरुषहरु यत्रतत्र देख्ता प्रशान्ति निलयम परिसर असीम श्रद्धाले भरिएझैँ अनुभव हुन्थ्यो । 

प्रशान्ति निलयम प्रवेश गर्ने पुरुष होस् वा महिला सबैले सम्पूर्ण शरीर ढाक्ने गरी सकेसम्म सेतो पहिरन लगाउने चलन रहेछ । खाना खाने, आराम गर्ने, किनमेल गर्ने सबैको एक निश्चित समय तालिका थियो  । राती ९ बजेपछि स्वयम् सेवकबाहेक अरुलाई प्रशान्ति निलयमभित्र घुम्नेडुल्ने क्रियाकलापको छुट रहेनछ । बिहान भने ४.३० बजेपछि प्रातःकालीन नित्यकर्म र पूजामा सरिक हुन पाइने । मुख्य प्रवेशद्वार ‘गणेश गेट’ पनि सबेरै ४.३० खुलिसक्ने । बिहान चाँडो उठ्ने अनि बेलुका चाँडो सुत्ने पूर्वीय जीवनशैलीलाई अवलम्बन गर्ने आश्रमको प्रयास रहेको देखियो । यसले मानिसलाई एकातिर रात्रीको समय विश्रामको समय हो भन्ने सांस्कृतिक र प्राकृतिक चेतना प्रदान गरेको थियो भने बिहान सबेरै उठ्ता प्राप्त हुने ब्रह्माण्डीय ऊर्जाको पवित्रताको लाभ लिन पनि सम्झाएको अनुभव हुन्थ्यो । पूर्वीय ऋषिमहर्षिहरु किन ब्रह्ममूहुर्तमा उठ्थे ? त्यसको महत्वबोधको प्रयास समयतालिकामा आबद्ध गरेर दिन खोजेझैँ लाग्थ्यो । 

......

थकाइले लखतरान परेकाले भोलिपल्ट बिहान कला र म केही ढिलो उठ्यौँ । बिहान करिब ५ बजे उठेर नित्यकर्म सक्ता गणेश मन्दिरको पुजाआराधनामा मानिसहरुको भीड लागिसकेको थियो । सुमधुर सांगीतिक धूनमा साइ भजनहरु गुन्जिरहेका थिए । मानिसहरुको संख्या निकै भए पनि अनुशासनबद्ध भएकाले होहल्ला निकै कम थियो । 

बिहानको पुजा र आरतीपछि प्रातःकालीन खाजाको समय हुन्थ्यो करिब ९ बजेसम्म । निर्धारित भोजगृहमा प्रातःकालीन खाजाको समय सकिएपछि बाहिर अन्य ससाना भोजनगृहहरुमा भोजनको सुविधा हालैका दिनान थपिएका थिए । तिनले धेरैजसो पाश्चात्य शैलीका भोजन प्रदान गर्थे थोरै बढी मूल्यमा । यसले मानिसलाई अतिरिक्त सुविधा मिलेझैँ लाग्थ्यो ।

सधैँ बिहान आठ बजेपछि प्रातःकालीन भजनको समय सुरु हुन्थ्यो । प्रसिद्ध कुलवन्त हलमा हुने भजन कार्यक्रममा कडा सुरक्षा जाँच गरेपछि मात्र प्रवेश पाइन्थ्यो । घडी, मोवाइल र अन्य सामानहरु लकरमा राख्ने सुविधा हलबाहिर प्रवेशद्वारनजिकै थियो । सबै सामान त्यहाँ थन्क्याएपछि मात्र भित्र पस्न पाइँदोरहेछ । श्रद्धालुहरु महिला र पुरुष समूहमा छुट्टाछुट्टै बस्नुपर्ने व्यवस्था थियो । केही अब्बल भजन गायकगायिकाहरुले मात्र त्यहाँ प्रत्यक्ष रुपमा साइ बाबाको समाधिस्थल अगाडि पलेँटी कसेर भजनमा सरिक हुन पाउँथे अरुले स्वर मिलाएर दोहो¥याउँथे । लयबद्ध भजनको गन्जनले परिसर नै गुन्जायमान हुन्थ्यो । त्यस दिन पालो परेको थियो हैदरावादबाट आएका श्रद्धालु भजन गायकगायिकाको । उनीहरुले करिब एक घण्टा तीस मिनेटसम्म विभिन्न भजनमा आफूलाई लीन गराए, श्रद्धा र भक्तिको स्वर गुन्जाए, भक्तहरुलाई द्रवित र भावुक बनाए । करिब ११ बजेतिर भजन सत्रको समापन गरियो । गायक समूहलाई सत्य साइ केन्द्रीय ट्रष्टको तर्फबाट उपहारले सम्मान गरियो । 

भजनपछिको पालो थियो किनमेलको । बिहानको १०.३० देखि  १२ बजेसम्म महिलाहरु किनमेलमा जान पाउने र बेलुका ३.३० देखि ५ बजेसम्म पुरुषहरुले किनमेल गर्ने गरी किनमेलको समय निर्धारित थियो । मैले साइ बाबाको जीवनकालमा जस्तो रौनक किनमेल केन्द्रको यस पटकको भ्रमणमा देखिनँ । बढी चाहिँ दक्षिण भारतीय पहिरनमा प्रयोग गरिने कपडाहरु र अन्य घरायसी उपयोगका सीमित सामानहरु त्यहाँ उपलब्ध थिए । आश्रमले सुरु गरेका केही उत्पादनहरु पनि त्यहाँ राखिएको थियो । उसो त पुट्टपर्तीको बजारमा सबैतिर करिबकरिब भित्रकै मूल्यमा सरसामान किन्न सकिन्थ्यो । मूल्यमा भित्रको किनमेल केन्द्र र बाहिर खासै फरक थिएन । बजारमा धेरै दलाली गर्नुपर्ने पनि देखिएन । 

किनमेलको समय र भोजनको समय खापिएको थियो । करिब १ बजेसम्म भोजनगृहहरु खुला हुन्थे । त्यसपछि भने तिनै बाहिरका लघुभोजन गृहहरुमा जानुपथ्र्यो । भोजनपछिको समय हुन्थ्यो आरामको । करिब २.३० बजे त मुख्य प्रवेशद्वार पनि बन्द गरिन्थ्यो र ४.३० मा मात्र खुला हुन्थ्यो । त्यतिबेला ओहोरदोहोर गर्न अलि टाढाको द्वार प्रयोग गर्नुपथ्र्यो, आकस्मिक कार्यका लागि पश्चिमीद्वार भने चौबीसै घण्टा खुला रहन्थ्यो । 

यसरी आध्यात्मिक शान्तिको लागि जेजस्तो दिनचर्या आवश्यक हुन्छ त्यही अनुसारको समयतालिका प्रशान्ति निलयममा थियो । खुकुलो, आरामदायक र अनुशासनबद्ध समयतालिकाको अभ्यासमार्फत्  व्यावहारिक सांस्कृतिक शिक्षा प्रदान गर्ने आश्रमको यो प्रयासले पूर्वीय प्राचीन जीवनशैलीलाई आधुनिक समयमा कसरी लागू गर्न सकिन्छ भन्ने सिकाइरहेझैँ लाग्थ्यो । 

............

हाम्रो दुईदिने बसाइको पछिल्लो दिन त्यहाँका हेर्ने, घुम्ने ठाउँको जानकारी लिन गणेशद्वारनजिकै रहेको सत्य साइ ट्राभल एजेन्सीमा पस्यौँ । त्यहाँ भेटिए पुट्टपर्तीका पर्यटन व्यवसायी उमेश राजु । हामी बाहिरी पर्यटक हौँ भन्ने ठम्याइहाले उनले । उनले विस्तारमा वरपरका घुम्नलायक ठाउँ बारे हुनसम्म फूलबुट्टा भरेर सुनाउँदै गए । उनको हिन्दी दक्षिण भारतीय उच्चारणमा सुन्दा अलि अनौठो लाग्थ्यो । घरिघरि अङ्ग्रेजी र तेलगू पनि मिसाउँथे हिन्दी भाषाका सिकारुले जस्तै । 

‘तपाईंहरुले आज जुन भव्य शहर पुट्पर्तीमा देखिरहनुभएको छ यसको इतिहास त्यति लामो छैन । साइ बाबाले यो सब गर्नुअगाडि त यो ठाउँ एकदम्मै सुख्खा थियो । कुनै उब्जनी हुँदैनथ्यो । सबैतिर घाँसैघााँस । कहाँबाट सन् १९२६ नोभेम्बर २३ मा रत्नाकरम सत्यनारायण राजु यहाँ जन्मनुभयो त्यसपछि बल्ल यसको भाग्य खुल्यो ।’ उनको भन्ने शैली चाखलाग्दो थियो । सायद धेरै पर्यटकसँग कुरा गर्दागर्दा उनी पारङ्गत भइसकेका थिए ।  

‘कसरी ?’ मेरो प्रश्न थियो । 

‘जब सत्यनारायण राजु १४ वर्षका भए उनले आफूलाई शिरडीका साइबाको पुनर्जन्म भएर यस धरतीमा मानव सेवाको लागि आएको घोषणा गरे । त्यसपछि उनलाई सत्य साइ बाबा भन्न थालियो । अनि त यो ठाउँ कहाँबाट कहाँ पुग्यो । अहिले त यहाँ रेल अड्डा, बस अड्डा, नगरपालिका, ठूलाठूला राजमार्ग सबै छन् । ठूला शहरसँग जोडिएको छ । सानो एयरपोर्ट पनि छ । स्कूल, कलेज, खेलकुद मैदान, विश्वविद्यालय, प्लानिटोरियन, सङ्ग्राहालय, अस्पताल के के छ के के, हजुरहरु आउनुभएको छ सबै हेर्नुहोला । एक दिनमा त सबै सकिहालिन्छ । आवश्यक परे अटो लिँदा पनि हुन्छ घुमफिर गर्न सुविधा हुन्छ ।’ उनले छोटकरीमा बताए र कसरी घुम्ने त्यसको सुझाव पनि दिए । केही टाढाका तीर्थस्थल जाने यातायात र त्यहाँ बस्ने र घुम्ने सुविधाबारे थप जानकारी लिएर हामी बाहिरियौँ । 

सत्य साइ ट्राभल्सबाट बाहिरिएका मात्र के थियौँ अर्का एक सज्जन भेटिए नेपालबाट त्यहाँ गएर दशकौँदेखि त्यहीँ बसिरहेका । गजब के भएछ भने उनी साइ बाबाको दर्शनका लागि करिब १५ वर्षअगि त्यहाँ पुगेका रहेछन् । त्यहाँको वातावरणले उनलाई त्यहीँ बसौँबसौँ लागेछ, त्यहीँ स्वयम् सेवक भएर बसेछन् । अहिले सत्य साइ सेवा ट्रष्टका ट्रष्टी भइसकेका रहेछन् । त्यति टाढा एउटा नेपाली अर्को नेपालीसँग भेट हुँदा के चाहियो र ! हामी गफियौँ केही बेर । उनले पुट्टपर्ती कसरी यस नाममा प्रचलित भयो भन्ने लामो कथा सुनाए ।  

‘स्थानीयको भनाइअनुसार त्यो क्षेत्रलाई  पहिले गोलापल्ली  भनिन्थ्यो रे । स्थानीय भाषामा यसको अर्थ हुन्छ, गाईले भरिएको गाउँ । घाँसे मैदानमा गाई चराउन जाने गोठालाले एक दिन अचम्मको दृश्य देखेछ । एउटा गाई एक ठाउँमा जान्थ्यो र आफ्नो कल्चौँडाको सबै दूध रित्याएर फर्कन्थ्यो । गोठालोले एक दिन चियो गर्दै जाँदा त्यस ठाउँमा एउटा गोमन सर्प दुलाबाट निस्केको देख्यो । उसले त्यो सर्पलाई ढुङ्गाले हिर्काएर मारिदिएछ । सर्प मारेदेखि त्यस ठाउँमा कमिलाका असङ्ख्य गोलाहरु देखिन थालेछन् । कमिलाका गोलालाई स्थानीय भाषामा ‘पुट्ट बर्धिनी’ भनिँदोरहेछ । पछि क्रमशः उच्चारण अपभ्रंश हुँदै जाँदा ‘पुट्बर्धिनी’बाट ‘पुट्टपर्ती’ भएको हो भनिन्छ । कमिलाको गोला सामान्यतः सुख्खा र बलौटे माटो भएको ठाउँमा नै बढी पाइन्छ । नजिकै चित्रावती नदी बग्ने भए पनि यो ठाउँ पठारजस्तै अलि अग्लो छ । जमिन बलौटे र सुख्खा छ । पानीको अभाव शदीयाँैदेखि यस ठाउँले भोगिरहेको थियो । मानिसहरु नदीबाट भाँडामा पानी ल्याएर काम चलाउन बाध्य थिए । अहिले अवस्था बदलिएको छ । शहर विस्तार हुँदैछ । अब त कसले भन्छ र यसलाई कमिलाको गोला !’ उनी पुट्टपर्तीको यो कथा भनेर मुसुक्क मुस्कुराउँदै सेवामा जुटे, भरे भेटौँला है भन्दै । हामी लाग्यौँ फेरि घुमफिरतिर । 

.......  

पानी, शिक्षा र स्वास्थ्योपचारको अभाव, अनुर्बर भूमि अनि विकासका भौतिक पूर्वाधारको अभाव रहेको यो ठाउँ अत्यन्त पिछडिएको थियो भन्ने कुरा सत्य साइ बाबाका बारेमा लेखिएका अनेक पुस्तकहरुमा पनि उल्लेख छ । अहिले जहाँ प्रशान्ति निलयम छ त्यसको केही पर सानो गाउँमा एक निम्नमध्यम वर्गको परिवारमा जन्मेका सत्य साइ बाबाको बाल्यकाल त्यति सुखद नरहेको बुझिन्छ । शिक्षाको लागि अनेक दुःख भोग्नुपरेको, समयमा उपचार नपाउनाले आफन्त र छिमेकीहरुले दुःख भोग्नुपरेको जस्ता कुराले कलिलो बाल मस्तिष्कमा गहिरो चोट पु¥याएकोले साइ बाबाले जब आफूभित्र दिव्य शक्तिको अनुभव गरे तब उनी यिनै अभाव र दुःख हटाउनकै लागि कर्मभूमिमा समर्पित भए । सबै धर्मको महत्व समान छ भनेर उनले सर्वधर्म समभावको सन्देश दिन थाले । सबै धर्मका राम्रा कुरा सिक्न प्रेरित गरे । आफ्ना श्रद्धालुहरुलाई सबै धर्मको सम्मान गर्न र कसैलाई पनि हेलाँ र अपमान नगर्न आग्रह गर्न थाले । प्रशान्ति  निलयममा कृष्ण, शिव, हनुमान, बुद्ध, जिसस, जरथ्रुष्ट्र आदिका पूर्ण कदका मूर्तिहरु देख्ता लाग्छ उनी साँच्चिकै सर्वधर्म समानताका पक्षधर थिए । यो सन्देश आजका विभाजित मानिसका लागि चह¥याइरहेको घाउमा मल्हमजस्तै भयो । यिनै र यस्तै भावना, सन्देश र कर्मले संसारभरका मानिसहरु सत्य साइ बाबाका अनुयायी बनेर उनको सन्देश फैलाउन थाले, उनको चर्चा चुलिँदै गयो ।

मातापिताको इच्छा छोराले यस ठाउँको दुःख र अभाव हटाउन केही पुण्यकर्म गरोस् भन्ने चाहना भएकाले साइबाबालाई त्यसले उत्प्रेरणा प्रदान ग¥यो । दिव्य शक्तिको अनुभवले मानिसहरु उनीतिर आकर्षित हुँदै गए । ‘सबैलाई प्रेम गर, सबैलाई सेवा गर’ भन्ने उनको मुख्य उपदेशले देशभित्र र बाहिरबाट मानिसहरु उनीप्रति चुम्बकले फलाम तानेझैँ तानिन थाले । 

सबैभन्दा पहिले खानेपानीको अभाव झेलिरहेका स्थानीय बासीको दुःख हटाउन, स्वाथ्य सेवा प्रदान गर्न र शिक्षालाई सहज र सुलभ बनाउन उनको ध्यान गयो । श्रद्धालु भक्तहरुको भक्ति भावको सम्मान गर्दै भव्य सत्सङ्ग सभागृह बन्यो । आउने श्रद्धालुहरुको सुविधाका लागि आवास गृहहरु बने । पवित्र स्थलको नजिक बस्न चाहना राख्नेहरुका लागि आवासीय क्षेत्रहरु विकसित हुन थाले । हेर्दाहेर्दै उजाड मरुभूमि हराभरा र गुल्जार हुँदै गयो । सहयोगी हातहरु फैलिँदै गए, पवित्र कार्यहरु अगाडि बढ्दै गए । संसारभर उनको शिक्षा फैलिँदै गयो । सत्य साइ केन्द्रहरु अनेक देशमा स्थापित भए । स्वस्फुर्त रुपमा अनेक सेवा कार्यमा श्रद्धालुहरु जोडिन थाले ।  अहिले हजारौँ विद्यार्थीले वर्षेनी सत्य साइ स्कुल र कलेजबाट शिक्षा आर्जन गर्छन्, हजारौँ मानिसले स्वास्थ्य सेवा सर्वसुलभ रुपमा पाउँछन् । पुट्टपर्तीको मुटु प्रत्यारोपण अस्पताल र ह्वाइटफिल्डमा रहेको बहुविज्ञता अस्पतालबाट लाखौँ मानिसले वर्षेनी स्वास्थ्य सेवा पाइरहेका छन् । लाखौँ मानिस खाने पानीको सेवा पाएर लाभान्वित भएका छन् । यी सबै कार्य हेर्दा लाग्छ एउटा व्यक्तिले निस्वार्थ भएर लोककल्याणमा लाग्यो भने र दिव्य कर्ममा आफूलाई समर्पित गर्न सक्यो भने नहुने के रहेछ र !   

पुट्टपर्तीको हावापानी त्यति सुन्दर र रमणीय छैन वर्षका धेरै महिना यहाँको तापक्रम उच्च रहन्छ । सुख्खा हावा चल्छ, वर्षा निकै कम हुन्छ । सायद साइ बाबाको पराक्रम र उनीप्रतिका श्रद्धावान् व्यक्तिको भावनाले सिञ्चित नगरेको हुन्थ्यो भने यो ठाउँ त्यही सुख्खा मरुभूमिजस्तै बनेर संसारको नक्सामा लुकेर बसिरहेको हुन्थ्यो होला । नजिकै नदी भए पनि पर्याप्त पानी नभएको यो ठाउँ कुनै मरुभूमिको सुख्खा क्षेत्र जस्तै लाग्छ । अहिले त्यो इतिहास भइसकेको छ । आन्ध्र प्रदेशअन्तर्गत पर्ने यस क्षेत्रलाई अहिले सत्य साइ बाबा जिल्ला र पुट्टपर्ती नगरपालिकाको चिनारी प्राप्त छ । रेल अड्डाको नाम प्रशान्ति निलयम राखिएको छ । बस अड्डाको नाम पनि त्यही छ । उच्चस्तरको मौन शान्तिको अर्थ दिने प्रशान्ति निलयम त्यहाँका स्थानीयले त स्वीकारेका छन् नै सरकारले समेत स्वीकारेको रहेछ । यहाँका सरकारी कार्यसमेत धेरैजसो यही नामबाट सञ्चालित छन् । पसलमा पस्यो साइराम, बस अड्डामा गयो साइराम, मानिसले अभिवादन गर्नुप¥यो साइराम जताततै साइरामको पवित्र ध्वनि सुन्दा लाग्छ, पुट्टपर्तीको भूमि साइरामको ध्वनिले गुन्जायमान छ, श्रद्धावनत छ र यसलाई समाज र सरकार दुवैले पचाएर जनजनको हृदयमा बसाइसकेका छन् ।     

शिक्षा, स्वास्थ्य, खानेपानी, बजार र आवासका सुविधा, सुपथ मूल्यमा वस्तुको आपूर्ति अनि श्रद्धा, भक्ति र सेवाको भावनात्मक सन्देश पुट्टपर्तीले प्रवाह गरिरहेको छ । बालबालिकालाई पुर्खाको विरासतबाट प्राप्त संस्कारसहितको शिक्षाले आउने पुस्तालाई ती गौरवपूर्ण परम्परा बचाउन र तिनका असल पक्षलाई जोगाइराख्न प्रेरित गरेको छ । त्यसको संस्थागत आधारको जग बसालिएको छ । संस्कृत, विज्ञान र प्रविधि, खेदकुद, सेवा, संगीत र नृत्यलाई शिक्षासँगै गाँसेर कलिलै उमेरदेखि विद्या र जीवनका अभिन्न अङ्ग बनाउने सन्देश मात्र होइन त्यसको आधार समेत पुट्पर्तीले प्रदान गरेको छ । खेलकुद, मनोरञ्जन, विज्ञान, प्रविधि र संस्कृतिलाई एकसाथ गाँसेर शिक्षामा समावेश गर्ने साइ बाबाको प्रयास र त्यसका लागि आवश्यक पूर्वाधारको निर्माणले संसारलाई शिक्षाको नयाँ अवधारणा सिकाइरहेझैँ लाग्छ । 

यी सबै विधाका अध्ययन गर्न र तिनलाई प्रयोग गर्न पाउने गरी शिक्षाको आधारभूत तहदेखि उच्च तहसम्मको संस्थागत व्यवस्था प्रशान्ति निलयमभित्रै गरिएको छ । आफ्नै छुट्टै विश्वविद्यालयस्तरको संस्था (सत्य साइ इन्स्टिच्युट अफ हायर लर्निङ) खडा गरेर ती सबै विषयको व्यवस्थापन कुशलतापूर्वक गरिएको छ । यो पुट्टपर्तीको मात्र होइन शिक्षाको मौलिक प्रारुप खोजी गर्न चाहनेहरुका लागि गौरवको विषय पनि हो । त्यहाँ हरेक बालबालिकाले आफ्नो रुचि र क्षमताअनुसार कोही खेलकुदमा लाग्न सक्छन्, कोही नृत्य, गायन र सङ्गीतमा लाग्न सक्छन्, कोही चिकित्सा सेवातिर अकर्षित हुन सक्छन्, कोही संस्कृत भाषको अध्ययन गर्न सक्छन् । ती सबैका लागि एकै ठाउँमा अवसर दिन सक्नु चानचुनै विचार, चानचुने योजनाले पक्कै सम्भव हुँदैन । पुट्टपर्तीमा साइ बाबाले यो चुनौतीका पर्खाल कसरी नाघ्न सके होलान् ? आलोचना र टिप्पणी गर्न, खोट देखाउन त सकिएला तर यो मानव जातिका लागि मौन चुनौती हो, ठूलो सन्देश हो । जतिजति मैले प्रशान्ति निलयमलाई नियाल्दै गएँ, बुझ्दै गएँ, हेर्दै र आत्मसात गर्दै गएँ, मेरो मनले उनलाई प्रणाम गर्दै गयो, श्रद्धाले शिर निहुरिँदै गयो, भावनाको पत्थर पग्लिएर आँखा डबडबाए, आँङ सिरिङ्ग भयो, रौँ ठाडा भए । श्रद्धा, आश्चर्य र सम्मानभावको त्रिवेणी मेरो मनभित्र उर्लियो, म मौन भएँ प्रशान्ति निलयमको काखमा ।

सत्य साइ बाबा महाप्रस्थान गरेको (२०११ अप्रिल ११) पनि आज करिब १२ वर्ष भइसकेको छ । तर पनि पुट्टपर्ती संसारभरका श्रद्धालुहरुको पवित्र तीर्थस्थल मानिएकै छ । यस ठाउँमा जीवनमा एक पटक पुग्ने, अनुभव गर्ने, त्यहाँ केही समय बसेर सेवामा लीन हुने श्रद्धालुहरु सत्य साइ बाबाको पवित्र ऊर्जाको अनुभव गरिरहेको सुनाउँछन् । यहाँ पुग्दा र त्यो विशाल संरचनाहरु हेर्दा लाग्छ मानिसमा आध्यात्मिक शक्ति जागृत भयो भने एउटै मानिसबाट संसारमा आश्चर्य लाग्ने धेरै काम हुन सक्छन् । मरुभूमि हराभरा हुन सक्छ, उजाड ठाउँ पवित्र तीर्थस्थल बन्न सक्छ अनि कहिल्यै कसैले नसोचेको कामले त्यो धरती धन्यधन्य हुनसक्छ । लाखौँ मानिसले त्यसबाट प्रेरणा लिन सक्छन्, आफूलाई नयाँ मार्गमा हिँडाउन चाहनेले उज्यालो पाउन सक्छन्, अलमलमा परेकाहरुले गन्तव्य भेट्न सक्छन् । पुट्टपर्ती पुगेर यहाँको प्रशान्ति निलयमको आवास क्षेत्रमा बस्ता मलाई यस्तै अनुभूति भएको छ । 

हुनतः अनेक धार्मिक गुरुहरुजस्तै साइ बाबाको जीवन पनि विवाद र शंकाको घेरामा नपरेको होइन । उनलाई जादूगर, अवैज्ञानिक कुरा गरेर छक्याउने व्यक्ति, मानिसको भावनासँग खेलवाड गरेर भ्रममा पार्ने पाखण्डी आदि आरोपहरु नलागेका होइनन् । तिनको अनुसन्धानका लागि भनेर अनेक प्रयत्न पनि भए, राज्यको तहबाट पनि अनुसन्धान भयो तर उनका सेवामूलक र परोपकारी कार्यले ती सबै विवादलाई पर पन्छाइदियो । 

उनका ती कार्यमा जोडिएका श्रद्धालुहरुको असीम श्रद्धा र भावनाले सत्य साइ सेवा ट्रष्टले अनेक उपकारी कार्य गरिरह्यो । हेर्दाहेर्दै एउटा व्यक्तिको जीवनमा सोच्नै नसकिने स्वास्थ्य, शिक्षा, सङ्गीत, कला, विज्ञान, सूचना प्रविधि र अध्यात्मका धरोहरहरु निर्माण हुँदै गए । सरल र सुलभ स्वास्थ्य सेवाले उनलाई जनजनमा फैलाइदियो । महँगो चिकित्सा शिक्षा सित्तैँमा दिएर उनले चकित पारिदिए । यही सेवा र सत्कर्मले वास्तवमा रत्नाकरम सत्यनारायण राजुलाई सत्य साइ बाबा बनाइदियो, बञ्जर पुट्टपर्तीलाई एक प्रमुख आध्यात्मिक तीर्थस्थलको रुपमा स्थापित गरिदियो । यो ठाउँ हेर्दा लाग्छ यसको कणकणमा भावनाका आँसुले सिञ्चन गरिएको छ, पराक्रमीहरुका पराक्रमले महिमामण्डित छ, श्रद्धावान्हरुको कोमल हृदयले स्पर्श गरेको छ अनि गुन्जिरहेको छ साइराम, साइराम, साइराम .... जो युगयुगसम्म यसरी नै गुन्जिरहनेछ शिरडीका साइ बाबाको पवित्र भूमि शिरडीजस्तै यसले पनि संसारभर सेवा र प्रेमको पवित्र सन्देश प्रवाह गरिरहनेछ, सर्वधर्म समभावको ध्वनि प्रसार गरिरहनेछ । ॐ साइराम !  

‘समृद्धिको शालिक’अगाडि

फेब्रुअरी ९, २०२३, पुट्टपर्ती ।

‘बिहान ७ बजे नै एयरपोर्ट पुग्नू, सानो एयरपोर्ट छ, चेकिङमै धेरै समय लाग्छ । चाँडो जानु है, ढिलो नगर्नू ।’ छोरी आकृतिले १० बजे उड्ने प्लेनको लागि बिहान ७ बजे नै एयरपोर्ट पुग्न अगिल्लो दिन नै उर्दी जारी गरी । आफ्नो अनुभव बोलेको थियो उसको । सैनिक प्रयोजनका लागि बनाइएको बागडोगरा विमानस्थलले यतिका वर्ष बितिसक्ता पनि मुहार बदल्न सकेको थिएन । नागरिक उडानको हब बनिसक्ता समेत टर्मिलन चाहिँ उही । यात्रीका पीडा धानेर साँघुरिएझैँ लाग्थ्यो बागडोगरा । हुनतः नेपाल र भारत दुवै देशका सार्वजनिक संरचनामा यो रोग समान छ । तत्काल काम चलाऊ, पछि विस्तारै विचार गर । नयाँ बनेका संरचना देखेर केही समय नबित्दै सेवाग्राही मुर्मुरिन थाल्छन् । यसको लेखाजोखा गरेर बनाउँदा पनि त हुन्थ्यो होला ! काग कराउँदै गर्छ पिना सुक्तै गर्छ । अहिलेसम्म यसैगरी चलिरहेको छ । 

भुइँ कुहिरोको घुम्टोले विमानस्थललाई छपक्कै छोपेको थियो । मनमा डर पस्यो कहीँ यो कुहिरोले बेङ्गलोरलाई पनि छोपिदियो भने ? शंकालु मनले कावा खाँदै गरेको केहीबेरमा क्रमशः कुहिरो देवीले घुम्टो खोलिदिइन् । वरपरको धरतीमा कोमल रश्मिसहित सूर्य पदार्पण भए, दर्शनको अवसर मिल्यो । हामी पङ्तिबद्ध भयौँ, बेङ्गलोर लैजाने स्पाइस जेटलाई सरसामान जिम्मा दिन र हवाइजहाज प्रवेश पास लिन । 

सामान त जिम्मा लगाइयो त्यसपछि फेरि उही साँघुरो ठाउँमा लाम, जहाँ सयौँ यात्री सुरक्षा जाँचमा छिर्दै दुवै हात उठाएर आफूलाई निर्दोष र व्यवधानरहित साबित गर्दै थिए । एउटा सानो हातेयन्त्रसहित सुरक्षाकर्मी जाँचपडतालमा तल्लीन थिए । यो साबित गर्न हामीलाई करिब एक घण्टा समय लाग्यो । अब बाँकी थियो करिब एक घण्टा समय । मानिसहरुको भीडमा हामी पनि सामेल भयौँ । धावन मार्गतिर आँखा डुलाउनु, घरिघरि घडीतिर फर्कनु अनि कुहिरो देवीको दर्शन गर्नु हाम्रो समय काट्ने साधन भए करिब एक घण्टाको लागि । 

बिहान करिब १० बजे हामीलाई हवाइजहाजभित्र बन्द गरेपछि बेङ्गलोरका लागि उड्न तयार भयो स्पाइस जेट । केहीबेर बाक्लो कुहिरोसँग लुकामारी गरिरह्यो । हवाइजहाजका चालकदलले हामीलाई सिटको पेटी बाँध्न र हल्लिएमा नआत्तिन ढाढस दिइरहे । हवाइजहाजले कहिले ठूलो आवाजमा चेतावनी दिन्थ्यो त कहिले आफ्नै लयमा फर्कन्थ्यो । कहीँ बेङ्गलोलोरलाई पनि.....! मान्छेको शंकालु मन न हो घरिघरि त शंका गरिहाल्थ्यो । तर, हामी बाध्य थियौँ प्रविधि र प्राविधिकलाई त्यो शंका जिम्मा दिन । आफ्नो सामथ्र्य नपुग्ने कुरामा चिन्ता लिनुभन्दा अर्कालाई सुम्पियो भने ठन्टै साफ । हामीले पनि सबै शंका तिनै दुईलाई जिम्मा दियौँ ।

हवाइजहाज पश्चिम बंगाल र उडिसाको आकास पारगर्दै पहाडी श्रृंखलालाई पछ्याउँदै दक्षिणतिर बढ्दै गयो । होचो कदका विन्ध्याचल पर्वतमालाका ससाना फुस्रे डाँडाहरुलाई दायाँपारेर हाम्रो हवाइजहाज भारतीय पूर्वीघाटलाई क्रमशः छोड्दै डेक्कन पठारमाथि उड्न थाल्यो । जमिनलाई ढाकेर ठुस्स परेर घुम्टो फैलाइरहेको कुहिरोले घुम्टो उघारिसकेको थियो । अब डेक्कन पठारको रातो माटो र सुख्खा फाँटको बीचबीचमा सानाठूला तालहरु देखिन थाले । ती तालहरु कहीँ ठूलो भूभागमा फिँजारिएका देखिन्थे त कहीँबाट ससाना धर्सा निस्केर टाढाटाढासम्म फैलिएका देखिन्थे । कहीँ त बाँध बाँधेर नियन्त्रित रुपमा लामालामा नहर डो¥याएर जमिनलाई हरियालीमा परिणत गरेको देखिन्थ्यो ।    

‘उडान परी’हरु विमान कम्पनीले अह्राएअनुसार सामान बेच्न ओहोरदोहोर गर्न थाले । कोही चिया अर्डर गरिरहेका थिए त कोही कफी अनि कोही भने केही खानेकुरा किनिरहेका थिए । सस्तोमा टिकट बेच्ने विमान कम्पनीहरुले प्रायः यसरी खानेकुरा बिक्री गर्ने प्रचलन रहेछ । मैले पहिलो पटक दिल्लीबाट काठमाडौँ यात्रा गर्दा यो दृश्य देखेको थिएँ । प्रायःजसो हवाइजहाज कम्पनीहरुले यति लामो उडानमा केही न केही खाने कुरा दिने गर्छन् तर स्पाइस जेटको यो तरिका गजबको थियो । उसको व्यवहारले भन्थ्यो, पैसा तिर्न कन्जुस्याईं गर्ने अनि सेवा र सुविधा पनि उच्चस्तरको खोज्न कहाँ मिल्छ र ! जे होस्, भोक राक्षसले सताइएका मनुवाहरु महँगो नै भए पनि पैसामा साटेर भोक परास्त गर्न पाएकोमा आनन्दित थिए । भोकको व्यापार गर्नेस्पाइसको यो तरिका विशेष लाग्यो मलाई ।

उडान समूहले सूचना जारी ग¥यो, अब चाँडै हामी बेङ्गलोर अन्तरराष्ट्रिय विमानस्थलमा अवतरण गदँैछौँ । मैले घडीतिर आँखा लगाएँ, समय करिब एक घण्टा बाँकी नै थियो । हवाइजहाजले धरती टेक्ने कुनै सङ्केत थिएन । आकास र जमिनबीचको दूरी जस्ताको तस्तै थियो । झ्यालबाट जमिनतिर आँखा लगाएँ कतै बुट्यान भएका पहाडहरु लमतन्न परेर पसारिएका थिए त कतै फुस्रा टार र खेतहरु । कहीँ त हरियो भन्ने पटक्कै थिएन खालि ढुङ्गैढुङ्गा मात्र । एउटामाथि अर्को ढुंगा खापिएर चुलिएका ती पहाड पृथ्वीको प्राचीनताका साक्षी बनेर ठिङ्ग उभिइरहेका थिए । 

डेक्कन पठार अस्तित्वमा आउनुअगाडि सायद त्यहाँ कुनै ठूलो नदी बग्थ्यो होला वा नदीको उर्वर घाँटी थियो होला । गोन्डवाना र अङ्गाराल्याण्डको रुपमा धरती विभाजित भएपछि अहिलेको डेक्कन पठार र ती ढुङ्गे पहाडहरुले उचाइ लिएका थिए । दुई शक्तिशाली भूभाग एकआपसमा टक्कराउँदा चेपमा परेर उठ्दै जाँदा यी पहाड बनेका पो हुन् कि ! इतिहास र भूगोलका साक्ष्यले प्रमाणित नगरेसम्म यो मेरो परिकल्पना थियो । मैले कल्पनाको उडान लाइरहेँ स्नातकमा करिब ३५ वर्षअगि भूगोल विषयको अध्ययन गर्दा पढेका जानकारीका आधारमा । पूर्वपश्चिम लमतन्न परेर पसारिएका ती पहाडका बीचबीचमा ससाना उपत्यका, खोला र खोल्साहरु थिए अनि केही चाहिँ ठूलाठूला हुँदै नदी बनेर समुद्र भेट्न दौडिरहेका थिए, अनवरत यात्रामा । पहाड टुङ्गिएपछि पूर्वतिर भने समतल भाग देखिन्थ्यो हाम्रो तराइजस्तै । म रमाइरहेँ आकासबाट देखिने दृश्य हेर्दै । 

विमानले क्रमशः बेङ्गलोरलाई नजिक्याउँदै गयो । ससाना धर्काजस्ता देखिने रेखाहरु पश्मिबाट पूर्वतिर क्रमशः ठूला हुँदै गएका थिए । तिनका आसपासमा थोरै हरियाली देखिन्थ्यो अनि फेरि उही उराठलाग्दा ढुङ्गे पहाड र पठारका दृश्य । बेङ्गलोरतिर जतिजति हामी नजिकिँदै गयौँ, त्यतित्यति तीव्र गतिमा दृश्य बदलिन थाले । ठूलाठूला तलाउ, ठूलो भूभागमा फैलिएका हरिया रुख लामबद्ध भएका खेत, कहीँकहीँ बस्ती र ससाना शहर । पङ्तिबद्ध बिरुवा छातिमा टाँसेर हरियालीको सुन्दर दृश्य पस्किरहेका खेत देख्ता विकसित संसारका कृषि फार्महरुको झल्को आउँथ्यो । जहाजहाँ खुला जमिन थियो ती ठाउँ त्यसरी नै चिरिच्याँट्ट पारेर लामबद्ध रुपमा लगाइएका वृक्षहरुले भरिएका थिए, हेर्दै लोभलाग्दो । मन रमाइरह्यो ती खेत, त्यो मैदान अनि ती विशालकाय पोखरी हेर्दै । हेर्दाहेर्दै तल सुलुलुलु बगिरहेका लामबद्ध सवारीसाधनहरुले भरिएका विस्तारित सडकहरु देखिन थाले जो बीचमा हरियाली साक्षी राखेर गन्तव्यतिर  घस्रिरहेझैँ लाग्थे । न त्यहाँ तँछाडमछाड आवश्यक थियो न अर्कोलाई छेक्न र रोक्न । सबै आआफ्नो गतिमा निरन्तर बढिरहेका । जतिजति हाम्रो विमान र जमिनको दूरी छोटिँदै गयो ती तमतन्न परेर पसारिएका सडकहरुको जालो अझ विस्तारित, अझ फराकिलो, अझ गाढा र अझ बाक्लो हुँदै हाम्रो आँखानजिक आउन थाल्यो । उडान दलले फेरि जानकारी गराए, अब हामी बेङ्गलोरको केम्पेगौडा विमानस्थलमा अवतरण गर्दैछौँ, कम्मरको पेटी बाँधिराख्नुहोला । 

बेङ्गलोर शहरको करिब ३५ किलोमिटर उत्तरमा रहेको यो विमानस्थलमा घच्याक्क आवाजका साथ हाम्रो विमानले भुइँ छोयो र फाराकिलो धावनमार्ग छिचोल्दै केहीबेरमा टक्क अडियो । हामी आकासबाट सकुशल धरतीमा अवतरण गर्न पाएकोमा कृतज्ञ भयौँ । उडान कर्मचारीले मुस्कुराएर हामीलाई विदाइ गरे ।

विमानबाट निस्केर सामान लिने ठाउँमा पुग्दा हाम्रा सामानहरु फनफनी घुमेर मालिक खोज्दै थिए । विमानस्थलमा सामान लिन घण्टौँ कुरेर बस्नुपर्ने दिक्दारीको अवस्था त्यहाँ थिएन । यात्रुहरु सामान लिने कक्षमा पुग्दा सामान आएर मालिक कुर्दै थिए । सेवाको चुस्ततामा उत्तर भारतभन्दा दक्षिण भारतले निकै ठूलो फड्को मारेको पहिलो अनुभव गरेँ मैले । चाहे शासन प्रणालीमा होस्, राज्यले दिने सेवा र सुविधामा होस् दक्षिण भारत भारतभित्रको अर्को भारतझैँ लाग्छ, आज मलाई बेङ्गलोर पुग्दा त्यही अनुभव भयो । 

करिब ३ घण्टा उडानपछि हामी बेङ्गलोर पुगेका थियौँ । तर हामी हिँडेको ठाउँ र पुगेको ठाउँमा आकास र जमिनजत्तिकै फरक थियो । त्यहाँ सिलिगुडीको जस्तो साँघुरो र भीडभाडयुक्त होइन, सफा, विशाल र व्यवस्थित सेवा, सुविधा र संरचनाले भरिएको भारतमा पुगेका थियौँ जहाँ विकासको माथिल्लो तहमा पुगेको अनुभव हुन्थ्यो । 

दक्षिण भारत इतिहासदेखि नै छुट्टै सभ्यता, छुट्टै संस्कृति अनि छुट्टै पहिचान लिएर बाँचेको छ, बढेको छ र विकासको पथमा अगि बढिरहेको छ । विज्ञानमा, प्रविधिमा, सुशासनमा, सेवालाई जनमैत्री बनाउनमा, परम्पराको संरक्षण र संस्कृति बचाइराख्नमा दक्षिण भारत उत्तरभन्दा सधैँ विशिष्ठ रहेको छ । चाहे मन्दिरहरुको भव्यता होस्, चाहे सूचना प्रविधिको आधार निर्माण र प्रयोगमा होस्, चाहे विज्ञानको विकासमा नयाँनयाँ आविष्कारमा होस् दक्षिण भारतले सधैँ अग्रणी रहने गरेको छ । केही समययता प्रविधि, संरचना र सेवामा भारतले आश्चर्यजनक फड्को मारेको छ । त्यसको श्रेय दक्षिणलाई जान्छ । मेरो मन फुरुङ्ग थियो, अबका केही हप्ता म यही दक्षिणको भव्यताको अनुभव गर्नेछु र यसलाई अनुभूत गर्नेछु । यसको गौरवशाली विगतका धरोहरुहरुको अवलोकनमा समय उपयोग गर्नेछु अनि त्यसलाई स्वअनुभवबाट तिखार्ने अवसर पाउनेछु ।  

बेङ्गलोर अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल विशाल क्षेत्रमा दुईटा धावनमार्गका साथमा दुई विशाल विमान अड्डा लिएर शोभायमान थियो । हामी अड्डा नम्बर एकबाट बाहिरियौँ । बाहिर निस्कनासाथ हाम्रो साक्षात्कार भयो परम्परागत भारतीय पहिरनमा ठिङ्ग उभिएर कसैलाई ललकारिइरहेझैँ लाग्ने एक योद्धासँग । योद्धाको अनुहार हेर्दा लाग्थ्यो, ऊ हामीसँग बोल्दैछ, संवाद गर्दैछ र हामीलाई सजग र सचेत गराउँदै छ हातमा तरवार लिएर । इतिहासको गौरवगाथा हामीलाई बताउन, हामीलाई सजग गराउन, हामीलाई चेतावनी दिन उभिएको त्यो योद्धा थियो आजको आधुनिक, व्यवस्थित र योजनाबद्ध बेङ्गलोरको ताज पहि¥याउने योजनाकार, जो सबैलाई समृद्धिको बाटो देखाउन, समृद्धिको महामार्ग पहिल्याउन र त्यसको लागि योद्धाझैँ सशक्त ऊर्जा लिएर हाम्रो अगाडि उभिएको थियो । हाम्राअगाडि गौरवसाथ उभिइरहेको त्यो योद्धाको शालिक शालिक मात्र थिएन त्यो त विकसित बेङ्गलोरको गौरवगाथाको जीवन्त प्रतिमूर्ति थियो । त्यसैले त्यो भव्य शालिकलाई नाम दिइएको थियो, ‘समृद्धिको शालिक’ । मैले उभिएरै गुगल देवीलाई सोधेँ– यो शालिकको बारेमा बताउन सक्नुहुन्छ ? गुगल देवी किन चुक्थिन् र ! मुस्कुराउँदै उनले मलाई भएभरका सूचना आँखाअगाडि ल्याइदिइन् । 

बडेमाको त्यो शालिक बेङ्गलोर शहरका संस्थापक तथा योजनाकार नादप्रभु केम्पेगौडाको रहेछ । एउटा हातले तरवार उठाएको र अर्को हातले तरवार राख्ने म्यान समातेको त्यो योद्धाको जीवन्त चेहराले सबैलाई समृद्धिको निडर र निर्भिक यात्राको लागि आह्वान गरेझैँ लाग्थ्यो । त्यो शालिक सडकको छेउमा उभिने हाम्रा शासकहरुको जस्तो निरिह र धुलोले ढाकिएको होइन करिब २३ एकड भूमिमा फैलिएको सुन्दर बगैँचामा शोभायमान र सम्मानित भएर उभिएको थियो । मलाई लाग्छ दक्षिण भारतीयहरुले सम्मान गर्ने इतिहास पुरुषमध्ये क्याम्पेगौडा एक थिए जसले भविष्यको एक सुन्दर नमूना शहर दिएर संसारबाट विदा भए । त्यही योगदानको कदरस्वरुप उनलाई त्यहाँ सजाइएको थियो । 

केम्पेगौडा सन् १५१० मा बेङ्गलोर शहरको यलहाङ्का नामको सानो गाउँमा जन्मेर विजयनगर साम्राज्यका मुख्य सैनिक अधिकारी बने । तत्कालीन अवस्थामा घना जङ्गलको बेङ्गलोर पठारलाई ताल, बगँैचा, बस्ती र कृषि भूमिमा परिणत गरेर वैदिक ढाँचाको एक व्यवस्थित शहर बनाउने कार्यको नेतृत्व गरे । यही योगदानको सम्मानमा विमानस्थलको नाम र शहरको मुख्य बस अड्डाको नाम उनकै नाममा राखिएको रहेछ । अनि, विमानस्थलकै अगाडि उनको भव्य शालिक स्थापना गरेर उनको कदर गरिएको रहेछ ।

विमानस्थलबाट बाहिरिनासाथ देखिने केम्पेगौडाको १०८ फिट अग्लो त्यो शालिक २० फिट अग्लो कङ्क्रिटको स्तम्भमाथि २३ एकडमा फैलिएको सुन्दर बगैँचाको बीचमा शोभायमान छ । १२० टन फलाम र ९८ टन तामाको प्रयोग गरेर बनाइएको यस शालिकको तरवार मात्रै ४ टनको रहेको छ । केही महिनाअगि मात्र (११ नोभेम्बर २०२२ मा) प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीले अनावरण गरेका रहेछन् । सहरका संस्थापकहरुमध्ये विश्वकै सबैभन्दा अग्लो धातुको यो शालिक गिनिज बुकको विश्व रेकर्डमा समेत समावेश गरिएको छ । 

गुगल देवीको यो सूचनाले म धन्य भएँ र लागेँ शहर जाने सवारी साधनको खोजीमा । मेरो मन भने अझै केम्पेगौडा, शासन र शासकका बारेमा मथिङ्गल घुमाउँदै थियो । पन्ध्रौँ शताब्दीमा एउटा गतिलो परिकल्पनाकार भेटेकैले बेङ्गलोर आज भारतको सूचना प्रविधिको सुन्दर राजधानी बन्न सकेको छ, फराकिलो र व्यवस्थित शहरको रुपमा गौरव गरिरहेको छ, विश्वस्तरका हरियालीयुक्त शहरमा आफूलाई उभ्याउन सकेको छ, के बूढाबूढी, के बालबालिका, के तरुणतन्नेरी सबैलाई रमाउन पुग्ने बगैँचाहरु सजाएर सुन्दरताको मानक सिकाइरहेको छ । हामीकहाँ पनि त थिए नि यस्ता ठाउँ जसलाई भविष्यदृष्टि राखेर यस्तै राम्रो शहर बनाउन किन नसकिएको होला ? बेङ्गलोरले केम्पेगौडाजस्ता दूरदर्शी नेतृत्व पायो हामीलाई इतिहासले शासक मात्र दियो, केम्पेगौडा जस्ता नेता दिएन । शासक र नेतामा यही फरक छ । शासकको सोच फराकिलो र बृहत् नभई न शहर फराकिला बन्दारहेछन् न विकासले उचाइ छुँदोरहेछ । मेरो मन एक तमासको भइरह्यो निकैबेरसम्म । सोच्तासोच्तै म विमान अड्डाबाट बाहिरिएँ र शहर पुग्ने सवारी साधनतिर आँखा दौडाएँ ।   

उत्तर भारत र हाम्रो देशका विमानस्थलबाहिर सामानको भारी अड्याएर सवारी साधनतिर आँखा लगाउने मजस्ता यात्रुले दलालहरुसँग ससानो युद्ध नै लड्नुपर्छ भाडा र गन्तव्यको निश्चितताको लागि । तर, त्यहाँ त न कुनै ट्याक्सिवाला हाम्रोअगाडि दलाली गर्न आए न टेम्पोवाला । चुपचाप उभिएर शहर जाने सटलबस पाइन्छ कि भनेर हेदै थियौँ, सेतो पहिरनमा सजिएका एकजना भद्र मानिस हाम्रो अगाडि देखा परे । मैले क्याम्पेगौडा बसअड्डा जाने बस कहाँ लाग्छ ? भनेर सोधेको मात्रै के थिएँ, उनले मेरो दायाँतिर लहरै अड्याइराखेका टिलिक्क टल्कने नीला बसतिर देखाउँदै केआइए ७ नम्बर लेखिएको बसमा जान सङ्केत गरे । बसको बाहिर लेखिएको थियो ‘वायु बज्र, बिएमटिसीद्वारा सञ्चालित सिटी बस’ ।  

मैले भारतका शहरमा पनि वातानुकुलित बसको त्यस्तो सेवा पनि महानगरले दिएको होला भन्ने परिकल्पना पनि गरेको थिइनँ । हुनतः म त्यही देशमा थिएँ तर सेवा, सुविधा र व्यवस्थापनको हिसाबले भने कुनै अर्कै विकसित देशमा पुगेझैँ अनुभव गरिरहेको थिएँ । अब म ढुक्क थिएँ, मेरो दक्षिण भारत भ्रमण सुखद र सहज हुनेछ । 

हामी वायुबज्र सेवाका वातानुकुलित बस चढेर करिब ४५ मिनेटमा शहरको केन्द्रमा रहेको केम्पेगौडा बस अड्डामा पाइला टेक्यौँ । आँखाले हेर्दा सीमाना भेट्न नसकिने बडेमाको त्यस बस अड्डामा अड्याइएका राज्य परिवहन सेवाका राता, हरिया बस यात्रुको प्रतीक्षामा पालो पर्खेर अनुशासनबद्ध थिए । न त्यहाँ कुनै बसको सहचालक झोला तान्न आउँथ्यो न हल्ला र कोचाकोच । यात्रु भरिए पनि नभरिए पनि समय हुनासाथ ती बसहरु गन्तव्यतिर लाग्थे र समयको परिपालना गर्थे । 

हामी भ¥याङबाट माथि उक्लेर त्यो बस अड्डाको दृश्य सकेसम्म पियौँ । धन्य ती बेङ्गलोरका जनता जसले यात्रा गर्दा कोचाकोच, ढिलासुस्ती, रुखोपन र ठगाइको भतभती पोल्ने नरकबाट छुटकारा पाए । राज्य उपस्थितिको चर्को खडेरी भोगिरहेका हामीले यो यात्राको शीतलता, यो छहारी अनि यो अभिभावक कहिले पाउने ? के यिनीहरुले पनि यही भोगे होलान् ? ती बस अड्डाको दृश्य हेरिरहँदा मलाई हाम्रो यातायातको दृश्यले हुनसम्म पिरल्यो, गिज्यायो, मन अमिलो पा¥यो र शासकका ती नग्न नृत्यको अश्लिलता सम्झन बाध्य गराइरह्यो । विजयनगर साम्राज्यको भव्यता, पाण्ड्या, चोल र नायकरहरुको राज्य व्यवस्थाको त्यो गौरवमय विगत अनि आधुनिक सभ्यता र सुविधा दक्षिण भारतले अहिले दुनियाँसामु सिकाइरहेझैँ लाग्यो । 

हामी बसबाट ओर्लेर पेट पुजा गर्ने स्थानको खोजीमा लाग्यौँ । बिहान पनि खान नपाएकाले होला, भोकले आँखा तिरमिराउन थालिसकेका थिए । ‘बस अड्डानजिक त नखाऊँ ।’ श्रीमतीजीको अनुभव बोल्यो । म चुपै रहेँ, सबैले सिक्ने त अनुभव बाटै त हो भनेर । खाने ठाउँ खोजी गर्दै हामी पस्यौँ एउटा सानो तर सफा होटलभित्र । झिँगा भन्किरहेका र पस्तै ठुस्स गन्हाउने हाम्रा बस अड्डानजिकका होटलसँग त के  दाँज्नु र हामीकहाँका राम्रा भनिएका रेष्टुराँसँग कुम जोड्न सुहाउने होटल थियो त्यो । हामीलाई छक्क पा¥यो त्यो होटलले । हाम्रो निष्कर्ष बदलियो । होटलको सरसफाइले लोभ्याएको मन होटलमा पनि आफैँले खानेकुरा लिनुपर्ने (सेल्फ सर्भिस) देख्ता अझ अचम्मित भयो । पैसा तिरेर कुपन लिने अनि खानेकुरा आफैँ लिएर खाने । दक्षिणका धेरै होटलहरुमा यही थियो सेवाको तरिका । खाइसकेपछिको सरसफाइ भने होटलका कर्मचारीले नै गर्थे । हामीकहाँभन्दा नितान्त फरक थियो त्यहाँका होटलको शैली । साकाहारीहरु र दक्षिण भारतीय खाना मन पराउनेहरुका लागि दक्षिण भारतका होटल र रेष्टुराँहरु सामान्य भए पनि साँच्चिकै स्तरीय थिए ।   

भोक मेटिएपछि मैले श्रीमतीजीलाई सोधेँ– ‘पहिलो गन्तव्य पुट्टपर्तीलाई बनाउने कि बेङ्गलोरलाई ?’ उनको रोजाइ पुट्टपर्तीतर्फ ढल्कियो । समय दिउँसोको करिब साँढे तीन बजिसकेको थियो । ‘यतिबेला पुट्टपर्तीको बस पाइएला र ?’ आशंकासाथ नजिकै रहेको सोधपुछ कक्षमा गएर पुट्टपर्ती जाने बस बारे जानकारी लिएँ । दिउँसो ४.३० मा प्रशान्ति निलयम र ३.३० को चाहिँ अलि पर पुग्ने र त्यहाँबाट अर्को बस समात्नुपर्ने । हामी समय खेर नफाली चाँडो जाने बसमा चढ्यौँ । 

कर्नाटका राज्य सडक परिवहन निगमका बसका कर्मचारीले हामीलाई स्वागत गरे । बस कर्मचारीको अलग्गै पहिरन थियो, खैरो सर्ट र पाइन्ट अनि हातमा टिकट मेशीन ।  हामी ठीक ३.३० बजे पुट्टपर्तीतर्फ प्रस्थान ग¥यौँ । स्थानीय नगरका बस पार्कमा यात्रु ओराल्दै र चढाउँदै हाम्रो बस गन्तव्यतिर बढिरह्यो । करिब ८ बजे राति हामी पुट्टपर्ती पुग्यौँ । प्रशान्ति निलयम जाने साधनको फेरि प्रतीक्षा गर्दै थियौँ अर्को बस आइपुग्यो । बेङ्गलोरबाट भारु. २४६ र अर्को बसलाई भारु. १० तिरेर हामी रातको ८.३० मा प्रशान्ति निलयम पुग्यौँ जहाँ समृद्धिको अर्को धरोहरले हामीलाई रात्रीकालीन स्वागत अभिवादन ग¥यो ‘साइराम’ शब्दले । 

......अनि मैले दक्षिण भारतको यात्रा गर्ने निर्णय गरेँ

फेब्रुअरी ७, २०२३, सिलिगुडी, भारत ।

आज म सिलिगुडी बजारको चम्पासरीमा आराम गरिरहेको छु । शरीर त पल्टिरहेको छ तर मन भने कल्पना लोकको रमाइलोमा डुलिरहेको छ । ऊ कहिले दक्षिण भारत यात्राको परिकल्पना चित्र मस्तिष्कमा खेलाउँदै छ त कहिले विदेशका रंगीन दुनियाँतिर नियालिरहेको छ । मलाई हुटहुटी लगाइरहेको छ निर्णय गर्न । हुनतः दक्षिण भारतको यात्रा गर्ने योजना म र मेरी जीवनसँगिनी दुवैजनाले कोभिड–१९ सुरु हुनुअगाडि नै बनाएका थियौँ । त्यसलगत्तै कोभिड–१९ को महामारी सुरु भयो । हामीले बनाएको योजना मनमै थन्कियो । दक्षिण भारतका प्रसिद्ध तीर्थस्थल र पर्यटकीय आकर्षणका १५ जति सहरहरु घुम्ने, भारतीय इतिहास र सांस्कृतिक विशालताको अनुभूति गर्ने, हिन्दू, बौद्ध, शिख, इस्लाम र द्रविड सभ्यताको अनुभव गर्ने हाम्रो योजना थियो । त्यसले मूर्त रुप लिन सकेन महामारीका कारणले । तीन वर्ष बिते महामारी कहिले सकिएला र योजना साकार बनाउँला भनेर । आज फेरि मेरो मनले मलाई ती योजनातिर घचघच्याउँदै छ ।  

समयको गति हाम्रो योजनासँगै रोकिने कुरै थिएन । यो निरन्तर आफ्नै गतिमा चलिरहन्छ, चलिरहेकै छ । हाम्रो यात्राको योजना अब उसकै गति र लयमा मिलाए मात्र सम्भव छ । करिब ४ वर्षअगाडिको हाम्रो उर्जा, भावना र परिवेश अनि शरीरको शक्तिमा कति ह्रास आयो वा बढोत्तरी भयो त्यो अब जाँच्नेतिर नलागी अनुभव गर्नेतिर लागेँ म । 

मानिसको उमेरसँगै उसको शारीरिक शक्ति, जाँगर, भावना र योजना सबै फरक पर्न थाल्छन् यो स्वभाविक कुरा हो । लाखौँ वर्षदेखि प्रकृति उही र उस्तै गतिमा छ तर जीवको गति, मति र प्रकृति भने धेरै बदलिएको छ । म पनि बदलिएको छु नजानिँदो किसिमले । एउटा नेपाली गीतले भन्छ, चालीस कटेसी रमाउँला । मलाई त लाग्छ चालीस कटेपछि मानिस रमाउने होइन क्रमशः थाक्ने गर्छ । अनुभव र सिकाइले पाकेर परिपक्वता त आउँछ चालीसपछि तर भावनात्मक उमङ्ग भने क्रमशः सेलाउन थाल्छ । 

उसो त नेपोलियन हिलले पनि ४० देखि ६० को मानिस नै सर्वाधिक सिर्जजनशील हुन्छ भनेका छन् तर म सोच्छु, परिस्थिति र अवसरले फरक पार्छ कि ! उनले आफ्नो निष्कर्ष अमेरिकाका बासिन्दाको अनुसन्धान गरेर  लेखे । सायद त्यहाँको समाजमा त्यही अवस्था थियो कि त ? हुनसक्छ मानिसका स्वभाव र भावनामा परिवेश र वातावरणले पनि फरक पो पार्छ कि ! यसै भनिहाल्न सकिँदैन । 

मसँगै आज मेरी श्रीमती कला पनि छिन् यहीँ । आमा बिरामी भएकाले मायाले तानेर ल्यो उनलाई यहाँसम्म । उनलाई पनि दक्षिण भारतको सभ्यता र संस्कृति बुझ्नेजान्ने चाहना छ । करकर गरिरहन्छिन् घुमफिरमा निस्कौँ, कतै जाऊँ भनेर । म आज सोचिरहेको छु, हामीलाई केले रोकेको छ त घुमफिरमा निस्कन ? न व्यवहरको चटारो छ, न त कुनै कामको हतारो, न अभाव र गरिबी ! मानिसले बाहाना त अनेक बनाउन सक्छ तर वास्तवमा उसलाई रोक्ने र छेक्ने मन नै हो । अरु त बाहाना हुन् मनलाई जित्न नसक्ता । त्यसैले अनुभवीहरु भन्छन्, सुख र दुःख मनका उपज हुन् परिस्थितिका होइनन् । 

हुनतः मैले करिब ४०–४५ कै उमेरमा संसारका धेरै ठाउँ घुम्ने मौका पाएको छु । कैयौँ पटक चीन, थाइल्यान्ड, युरोपका निकै देश अनि अफ्रिका । आफू बसेको ठाउँ नछोडी जीवन बिताएका लाखौँ मानिस भएको देशमा यति धेरै पटक, यति धेरै ठाउँ घुम्ने अवसर पाउनु पनि ठूलै अवसर पाएझैँ लाग्छ मलाई । त्यसमा पनि आफ्नै कमाइ खर्च गरेर भ्रमण गर्नुको मजा नै अर्को । 

हाम्रो देशका धेरै मानिसले पदमा रहँदा सरकारी स्रोतबाट कैयौँ देशको भ्रमण गर्ने अवसर पाएका छन् । आफ्नो कमाइ खर्च गरेर जाऊ भनेको भए कति जान्थे होलान ? प्रश्न गम्भीर छ । विदेश भ्रमण गर्न पायो भने पियन गए हुने कार्यक्रममा मन्त्री जान लालायित हुन्छन् भन्ने पनि सुनिन्छ यदाकदा । यो अध्ययनकै विषय छ । राज्ययन्त्र दुरुपयोग र दोहनमा प्रतिस्पर्धा चलेको समयमा के गर्नु र  यस्ता कुरा !

केही समययता विदेश घुमफिर गर्ने नेपालीको संख्या बढेको छ । धेरैलाई चाहिँ छोरा वा छोरीले ‘तेल भिषा’मा बोलाएर घुमाएका छन् कि त राजकीय ओहदाको उपयोग गरेर घुम्नेहरु छन् । मलाई लाग्छ घुम्नुको मजा लिन आफ्नो कमाइले घुम्ने सामथ्र्य बनाउनु पर्छ । यसले दिने आत्मसम्मान र गौरवबोध सायद सरकारी स्रोतको उपयोग र ‘तेल भिषा’ले दिन दिन सक्ला र ? अनुभव गरेपछि थाहा पाइएला । अहिले मलाई थाहा छैन तर स्वआर्जनबाट विदेश घुमाइको मजा भने मलाई थाहा छ ।   

मैले आज बिहानै श्रीमतीजीलाई सोधेँ, ‘जाने त दक्षिणतिर घुम्न ?’

‘जान पाए त राम्रै हुन्थ्यो । धेरै ठाउँ नभए पनि दुईचार ठाउँ चाहिँ घुमेर फर्कौँ न त !’ उनले अनकनाउँदै जबाफ दिइन् । 

मैले उनको विचार बुझ्नु थियो, बुझेँ । योजना बनायौँ करिब १५ दिनको र टिकट बुक गर्नेतिर लाग्यौँ । हाम्रो गन्तव्य बेंगलोर, मैसुर, पुट्टपर्ती, तिरुपति बालाजी, मदुराई र रामेश्वरम् हुने भए । शारीरिक अवस्था र थकान हेरेर अरु केही शहर र स्थानहरु थप्ने हाम्रो योजना बन्यो । फेब्रुअरी ९ तारिखको बागडोग्रा–बेंगलोरको हवाइ टिकट निश्चित गरेर दक्षिण भारतको यात्रामा निस्कने निर्णय गरेँ । 

क्रमशः

दशैं के हाे ? यसकाे अाध्यात्मिक, सांस्कृतिक र सामाजिक महत्व के छ ?

युथ्रिए व्यवस्थापन समितिकाे 2020.09.04 काे बैठकका निर्णयहरू

१. अबकाे हप्तादेखि अाइतबार, मंगलबार र विहीवार मात्र बेलुकाकाे छलफल कर्यक्रम राख्ने । २. ईबुक प्रकाशनकाे लागि अाश्वीन मसान्तसम्म तयारी सक्ने गरि एक सम्पादन समिति बनाउने । त्यसमा ध्रुव नेपालकाे संयाेजकत्वमा एक समिति बनाउने र सदस्यहरूमा राजेश्वर देवकाेटा, भक्तराज रञ्जित, विश्वमणि पाेखरेल, गुप्तबहादुर श्रेष्ठ रहने । रामबाबु नेपाल, धीर भण्डारी, सुवर्ण कर्माचार्य र हिम्मत सिंह लेकालीले अाफ्नाे जिम्मा लिएका विषयहरू बाहेक अन्य विषयहरू संयाेजकले सदस्यहरूसँग विचारविमर्श गरी काम अगि बढाउने । भिडियाेहरू u3akathmandublogspot.cim मा हेर्ने । ३. साेमवार र बुधवार अाकर्षक पावरप्वाइन्ट प्रिजेन्टेशन तयार कसरी गर्ने भन्ने बारेमा दिउँसाे ३-५ बजेसम्म प्रशिक्षण संचालन गर्ने । उक्त कार्यकाे जिम्मा हिम्मत सिंह लेकालीलाई दिने । ४. गुगलकाे उपयाेगसम्बन्धी अर्काे प्रशिक्षण अर्काे हप्ता चलाउने । ५. युथ्रिएकाे व्यवस्थापन समितिमा विशवमणि पाेखरेल र मनाेहर उप्रेतीलाई थप गर्ने । ५. महिला र युवाहरूकाे सहभागिताकाे सम्भावना खाेजी गर्ने । ६. प्रस्तुतिलाई सकेसम्म समयसीमाभित्र सक्न अबदेखि छलफलकाे रिपाेर्टिङ र सहजीकरणकाे जिम्मा ताेक्ने । प्रश्न केन्द्रित टिप्पणी वा निज्ञासा च्याट बक्समार्फत् राख्न प्रेरित गर्ने । सकेसम्म अाफ्नाे लम्बेतान कुरा नराख्न सहभागीलाई अनुराेध गर्ने । सहजकर्ताले पनि खास प्रश्नमा केन्द्रित हुनेगरी केही प्रश्न तयार पारी साेही प्रश्नमा वक्तालाई र सहभागीलाई केन्द्रित गर्ने । ७. महिनाकाे एक दिन साहित्य, मनाेरञ्जन हास्य अादिकाे कार्यक्रम राख्ने ।

2