सहज स्वीकृति, तनावबाट उन्मुक्ति

गत महिना भुकम्पपछिको तनाव कसरी कम गर्ने भन्ने बारेमा मनोपरामर्श कार्यक्रम चलाउँदै गर्दा एक जना सहभागीले गरेको प्रश्नले मेरो मनमस्तिष्क हल्लाइदियो । उनको प्रश्न मेरो मानसपटलमा अझै घुमिरहेको छ । घरिघरि त्यसले झस्काइरहन्छ मलाई ।

यति भनेपछि तपाईंलाई जिज्ञाशा भयो होला के थियो त ती सहभागीको प्रश्न ? किन त्यसरी झक्झक्याइरह्यो एक महिना बितिसक्ता पनि ? प्रश्न निकै असामान्य हुनुपर्छ । तर यथार्थ त्यस्तो होइन । प्रश्न अति नै सामान्य र अबोध किसिमको थियो । सोध्ने मानिस पनि कुनै बौद्धिक मानिस थिएनन् । उनी थिए साधारण किसान । निकैबेर मेरो कुरा सुनेपछि उनको मनमा उठेको जिज्ञाशा थियो त्यो । 

उनले मलाई सोधेका थिए– “भुकम्प गयो । घर ढल्यो । आफन्त मरे । सम्पत्ती सकियो । घटना त सकियो तर मन भने अझै हल्लिाराको छ । घर हल्लिनुभन्दा मनि मन हल्लिनु चाहिँ सारो रछ । कसरी मन बुझाउने त्यो चै बताइ दिनुपरो ।”
यति थाहा पाएपछि तपाईंलाई फेरि जिज्ञाशा लाग्नसक्छ– तनाव र यो प्रश्नको के सम्बन्ध ? आउनुहोस् यसबारे अलि विस्तारमा चर्चा गरौँ ।
...........
हाम्रो दैनिक जीवनमा अनेक घटनाहरु घट्छन् । कुनै घटना हामीले सोचे अनुरुप, चाहे अनुरुपका घट्छन् कुनै नसोचेका नचाहेका घटना घट्छन् । आफूले चाहेकोजस्तो घटना हुँदा हामी खुसी हुन्छौँ, नचाहेको घटना हुँदा दुःखी हुन्छौँ, हामीलाई तनाव हुन्छ । घटना बाहिर घट्छ तर त्यसको असर देखिन्छ हाम्रो मनमा । मन विथोलिएपछि हाम्रो अनुहार, काम गराइ, बोलीबचन सबैमा परिवर्तन आउँछ । मानिसहरु भन्न थाल्छन्– “यो मानिस त यस्तो थिएन, आजभोलि के भएको छ कुन्नि बेग्लै भएको छ, कुनै टेन्सन होला बिचरालाई । नत्र यस्तो होइन यो मान्छे ।” 

सबै घटनाले सबैलाई समान असर पार्दैन । घटनाप्रतिको भावनात्मक तादात्म्य जति गहिरो हुन्छ त्यतिकै गहिरो हुन्छ, त्यसको असर पनि । वर्षभरि मिहिनेत गरेर पढेको विद्यार्थी राम्रो श्रेणीमा उत्तीर्ण हुँदा जति खुशी हुन्छ उसको परिवारका अरु सदस्यलाई उसलाई जति उत्तेजना हुँदैन, स्वाभाविक कुरा लाग्छ । सुखद लाग्ने घटना हुँदा हामीलाई खुसी लाग्छ अनि दुःखद लाग्ने घटना हुँदा तनाव हुन्छ । के घटनाले नै ल्याउने हो तनाव ? 
कसैलाई सन्तान आफूले भनेजस्तो नभएर तनाव छ, कसैलाई मायाप्रीति टुटेर तनाव छ, कसैलाई पैसा कमाउने धुनमा लाग्दा परिवार टाढा भएर तनाव छ, कसैलाई पुस्तापुस्तबीचको सोचाइ र व्यवहार नमिलेकाले तनाव छ, कसैलाई कमाइ घट्तै जाँदा हुने अभावबोधले तनाव छ । कारण थरिथरि छन्, तर परिणाम भने एउटै छ– तनाव ।
..............
चाहे विकसित समाजमा होस् वा अविकसित सबैतिरका ठूलो संख्याका मानिसमा एक न एक तनावले घर गरिरहेकै छ । उन्नत र विकसित भनिएको समाजमा त मानिसका आन्तरिक समस्या झन्झन् बढेका छन् । पारिवारिक विघटन, सामाजिकताको अभाव, एक्लोपन आदि पनि बढेका छन् । धन कमाउने, प्रसिद्ध बन्ने, ख्याति र प्रसिद्धि कमाउने आकांक्षा पनि बढेको छ अवसरका कारणले । 

हालैका अध्ययनले देखाएको छ, अमेरिकामा बस्ने करिब ६० प्रतिशत मानिसहरुलाई कुनै न कुनै किसिमको तनाव र डिप्रेसनको समस्या छ, युरोपमा यो संख्या ४५ प्रतिशतको हाराहारीमा छ, एशियाका देशहरुमा ३५–४० प्रतिशत छ । तनाव बढ्दै जाँदा आउने निराशा र छटपटीका कारण आत्महत्या गर्नेको संख्या र अपराध कर्म पनि विकसित भनिएकै समाजमा बढी छ । आखिर किन यस्तो डरलाग्दो अवस्था आएको छ त ? यसलाई कसरी घटाउन सकिन्छ ? विश्वव्यापी रुपमा महामारीको रुप लिँदै गएको यही तनाव, यसका कारण र व्यवस्थापनको कलाबारे यस आलेखमा छोटकरीमा चर्चा गरिनेछ । चर्चा सुरु गरौँ एउटा कथाबाट ।

घोडा पाल्ने बूढा
चीनको एउटा गाउ“मा एक जना बूढा किसान बस्थे । उनले एउटा घोडा पालेका थिए । घोडा निकै सुन्दर र फुर्तिलो थियो । उनलाई कतै जानु पर्यो भने त्यही घोडा चढेर जान्थे । गाउँलेहरु उनको घोडा देखेर मनमनै भन्थे– ‘यी बूढाको घोडा निकै राम्रो छ ।’ 

बूढाको घोडाको प्रसंशा एक कान दुई कान गर्दै दरबारसम्म पुग्यो । राजा घोडाका सौकिन थिए । उनले बूढाको घोडा किन्न आफ्ना दूतहरु पठाए । दूतहरुले सामान्यभन्दा निकै चर्को मूल्यमा घोडा किन्ने प्रस्ताव राखे । राजाका मानिसहरु घोडा किन्न आएका छन् रे भन्ने सुनेर गाउँलेहरु पनि बूढाकहाँ भेला भए । राजाका मानिसले निकै बढी मूल्यमा घोडा किन्ने प्रस्ताव राखे । तर बूढाले घोडा बेचेनन् । राजाका मानिसहरु रित्तोहात दरवार फर्के । 

‘यति धेरै मूल्य पाएको बेला घोडा बेच्नुपथ्र्यो, नबेचेर तिमीले राम्रो काम गरेनौ ।’ गाउँलेहरुले बूढालाई भने– ‘भोलि घोडा म¥यो वा हरायो भने यत्रो पैसा त्यसै गुम्ने भयो । 

‘राम्रो वा नराम्रो के भयो थाहा छैन तर तथ्य (घटना) यही हो मैले घोडा बेचिन“’ —बूढाले भने ।

त्यसको केही दिनपछि घोडा हरायो । घोडा हराएकोमा सहानुभूति व्यक्त गर्न गाउ“लेहरु फेरि बूढाकहाँ भेला भए । राजाले घोडा किन्न पठाएको कुरा दोहो¥याउ“दै उनीहरुले भने– ‘घोडा नबेचेर ठूलो गल्ती भयो हेर घोडा हरायो, ज्यादै नराम्रो भयो ।’ 

गाउँलेहरुको कुरा सुनिसकेपछि बूढाले भने– ‘राम्रो वा नराम्रो के भयो थाहा छैन सत्य यति हो कि घोडा हरायो ।’

हराएको घोडा केही दिनपछि घर फर्कियो । साथमा अरु ८।९ वटा घोडा पनि लिएर आयो । घरकोभन्दा राम्राराम्रा घोडाहरु तबेलामा देखेर छोरोचाहि“ दङ्ग प¥यो । बूढाकहाँ आएका जङ्गली घोडा हेर्न गाउँलेहरु बूढाकहाँ जम्मा भए । बूढालाई हौस्याउँदै भने– ‘तिमीले घोडा नबेचेर राम्रै काम गरेछौ, यतिका एक से एक राम्रा घोडाहरु आए, अब बेच्यौ भने झन् धेरै पैसा पाउने भयौ, बधाइ छ तिमीलाई ।’ गाउ“लेहरु हौसिए । 

बूढाले फेरि गाउ“लेहरुलाई भने– “राम्रो वा नराम्रो के हो थाहा छैन तर कुरा यति हो, मेरो घोडाले जङ्गलबाट केही साथीहरु लिएर आएको छ र ती घोडाहरु मेरो घरमा छन् ।’

बूढाको घरमा आएका एकसेएक राम्रा घोडा देखेर दङ्ग थियो । सबारीलायक बनाउने विचारले घोडा दाउन सुरm ग¥यो । जङ्गली घोडाहरु भएकाले दाउन निकै कठिन थियो । ऊस“ग त्यस्ता घोडा दाएको अनुभवको कमी थियो । घोडा दाउने क्रममा बूढाको छोरो लड्यो र खुट्टो भा“चियो । 

छोराको खुट्टो भा“चिएको सुनेर गाउ“लेहरु फेरि बूढाकहा“ जम्मा भए र सहानुभूति दर्शाउँदै भने– “हेर बूढा घोडा बेचेको भए न यी घोडाहरु घरमा आउने थिए, न छोराले दाउनु पथ्र्यो, न उसको खुट्टो नै भा“चिन्थ्यो । तिमीले घोडा नबेचेकाले यो सब भएको हो, तिम्रै कारणले बिचरा छोराको खुट्टो भा“चियो, साह्रै नराम्रो भयो ।’
बूढाले फेरि भने – “राम्रो नराम्रो के भयो थाहा छैन, तथ्य यति हो, छोराको खुट्टो भा“चियो ।’

केही समयपछि देशमा अनिवार्य सैन्यसेवा सुरु भयो । हरेक घरका युवाहरु पल्टनमा भर्ना भएर देशका निम्ति युद्ध लड्नु पर्ने भयो । सबैका छोराहरु सिपाहीमा भर्ना हुन गए । असक्त, अपाङ्गहरु, बूढाबूढीहरु मात्र गाउँमा बाँकी भए । बूढाबूढीहरु बिरामी परे भने घरमा पानी दिने समेत कोही रहेनन् । गाउ“लेहरु मलिन अनुहार लगाउ“दै फेरि बूढाकहा“ आए । उनीहरुले भने– “तिम्रो छोराको खुट्टो भा“चिएर ज्यादै राम्रो भयो । ऊ त केही दिनमा ठीक हुन्छ, घरमा बस्छ तिमीहरुलाई हेरचाह गर्न सक्छ तर हाम्रा छोराहरु त सबै लडाइ“ गर्न जानुपर्ने भयो, मर्ने बा“च्ने थाहा छैन । हामी टुहुराजस्ता भयौ“, तिमी बडो भाग्यमानी रहेछौ ।’ गाउ“लेहरुले बूढाकहा“ आफ्नो मनको वह पोखे ।

बूढाले यसपटक गाउ“लेहरुलाई सम्झाउ“दै भने– “हेर, जीवनमा यस्ता अनेक घटनाहरु आउ“छन्, जान्छन् । तिमीहरु हरेक घटनालाई राम्रो–नराम्रोमा विभाजन गर्छौ, म केवल एउटा घटना देख्छु र त्यसको निरीक्षण गर्छु । म तिमीहरुको जस्तो राम्रो नराम्रोमा छुट्याउँदिन । घटनाको परिणाम नहेरी छुट्याउँदा पछि धोका पनि हुनसक्छ । तत्कालका लागि कुनै घटना राम्रो वा नराम्रो लाग्न सक्छ, तर त्यसको अन्तिम परिणाम कस्तो हुन्छ त्यो हामी जान्दैनौ“ । तत्काल अनुमान मात्र लाउन सक्छौँ । त्यसैले म घटनालाई मूल्यांकन गर्नुभन्दा त्यसमा लुकेको सत्य र शिक्षा खोज्छु । 

हरेक घटनाले कुनै न कुनै शिक्षा दिएर जान्छ, म त्यसलाई ग्रहण गर्छु । तर तिमीहरु त्यसलाई मूल्याङ्कन गरेर राम्रो र नराम्रोमा छुट्याइरहन्छौ । त्यसैले तिमीहरु हरेक घटनामा कि त दुःखी हुन्छौ कि त सुखी । म घटनाबाट शिक्षा लिन्छु । यो घोडा र छोराका घटनालाई पनि मैले त्यसैगरी लिएको छु बा“की कुरा तिमीहरु जान ।”
..................
यस कथाका बूढा मानिसले देखेका घटना र गाउँलेले देखेका घटना समान छन् । तर उनीहरुका प्रतिकृया भने नितान्त भिन्न छन् ।  गाउँलेहरु घटनासँगै कि खुशी भए कि दुःखी भए । बूढा भने समभावमा रहे । घटनालाई स्वीकार गरिरहे, निरीक्षण गरिरहे र शिक्षा लिइरहे । सबै घटनालाई साक्षी बनेर तटस्थ रुपमा हेरिरहे । घटनामा बहकिएनन् । राम्रानराम्रा, शुभअशुभ भनेर मूल्याङ्कन पनि गरेनन् । आफ्नो तर्फबाट गर्नुपर्ने काम गरिरहे । हुनुपर्ने काम भई नै रह्यो । बूढाले घटनालाई भावनात्मक उत्तेजनाका आधारमा लिएका भए गाउ“लेहरु जस्तै घटनैपिच्छे एक न एक मूल्याङ्कन गर्न सक्थे । आफूलाई सोही अनुसार सुखी वा दुःखी बनाउन सक्थे । तर उनले त्यसो गरेनन् । घटनालाई शिक्षाका रुपमा लि“दै जीवनयात्रामा अघि बढिरहेकाले उनी न तनावमा आए न हौसिए । गाउ“लेहरु घटनैपिच्छे या त तनावमा फसे या त हौसिए खुशी भएर ।
..........
हाम्रो जीवनमा पनि यस्ता घटनाहरु भइरहन्छन् । कहिले सुखद घटना हुन्छन् त कहिले दुःखद । घटनाले आफै“ तनाव लिएर आएको हुँदैन । त्यसलाई हेर्ने हाम्रो जुन दृष्टिकोण छ त्यसले नै हामीलाई सुखद वा दुःखद उत्तेजनामा पुर्याउँछ । त्यतिबेला हामी चाहेको र पाएकोमा भिन्नता देखेर या त आत्तिन्छौँ या त मात्तिन्छौँ । हामीले व्यक्त गर्ने त्यही प्रतिकृया नै घटना हाम्रो तनावको कारण बन्छ, हामी तनावमा फस्छौँ । 

घटनालाई स्वीकारौँ र सत्यबोध गरौ“  
घटनाहरुले पार्ने मानसिक तथा उत्तेजनात्मक प्रभावहरु व्यक्तिपिच्छे फरकफरक हुन्छन् । कसैलाई अत्यन्तै दुःखद लागेको घटना अर्कोका लागि कुनै असरै नपार्ने हुन्छ । कुनै घटनामा कोही मानिस छाती पिटीपिटी रोइरहेको हुन्छ कसैलाई त्यसको अर्थ नै हु“दैन । कोही खुसीले मातिएर रमाइलो गरिरहेको बेला अर्को व्यक्तिलाई चाहि“ त्यही घटना अर्थ न बर्थको लाग्दछ । 

अब प्रश्न आउ“छ आखिर सबै घटनाहरु घटना मात्र हुन् भने यसो किन हुन्छ त ? किनभने घटनालाई मूल्याङ्कन गर्ने हाम्रो दृष्टिकोण र अनुभव भिन्नाभिन्नै छ । त्यही भिन्नताको कारण एउटै घटनाले पनि व्यक्तिपिच्छे फरकफरक प्रभाव पार्दछ । आफ्नो धारणा, पूर्व अनुभव, संस्कार र त्यस घटनाबाट आफूले गरेको अपेक्षालाई जोडेर व्यक्तिले घटनाको मूल्याङ्कन गर्दछ र एउटा कथा बनाउँछ । त्यही कथाले हाम्रो मनभित्र सुखद र दुःखद उत्तेजना पैदा गरिदिन्छ, भावनामा डुबाइदिन्छ र हामी सुखी वा दुःखी हुन्छौ“ । घटना सानो घट्छ, तथ्य अति नै सीमित हुन्छ तर हामी त्यसमा भावनाका कथा जोड्छौँ र लामो सिनेमा नै बनाउँछौँ । त्यो सिनेमालाई हामी बारम्बार सम्झिरहन्छौँ, हेरिरहन्छौँ । घटनालाई घटनाकै रुपमा स्वीकार गर्ने बानी परेको भए त्यसबाट सत्य ग्रहण गर्न सकिन्थ्यो र शिक्षा प्राप्त हुन्थ्यो । आगामी दिनमा त्यस्ता घटनाबाट कसरी बच्ने वा उपयोग गर्ने भन्ने सिक्न सकिन्थ्यो । 

तनाव व्यवस्थापनका सेमिनारहरु चलाउँदा कैयौँ सहभागीहरुले मलाई भन्ने गरेका छन्, सुखदुःखको भावनामा नआउने मानिस त ढुङ्गोजस्तो भइहाल्यो नि, मानिस त भावनात्मक प्राणी हो त्यस्तो कहा“ हुन्छ र ! तपाईंलाई पनि त्यस्तो लाग्न सक्छ । तर एकैछिन विचार गरौ“ त के भइसकेको दुःखद घटनालाई सम्झेर हामीले त्यसलाई सुखद बनाउन सक्छौँ ? यदि सक्दैनौँ भने हामीले बनाएका कथाले के काम गर्छन् त ? घटनालाई स्वीकार गरेर अघि बढ्नुभन्दा के विकल्प हुन्छ हामीसँग ?
.................
एउटा उदाहरणबाट यसलाई अलि प्रस्ट पार्न चाहन्छु । हामी सबैभन्दा बढी दुःखी हुन्छौँ आफन्तको मृत्युमा । यो सबैको जीवनमा आउने साश्वत घटना हो । हामी पनि आखिर एक दिन मर्नैपर्छ । तर आफन्तको मृत्यु हामीलाई स्वाभाविक लाग्दैन । वर्षौं थलिएर, रोगाएर, दिशापिसाब ओछ्यानमै भएको दीर्घरोगी आफन्त मर्दा पनि हामी कैयौँ दिनसम्म कथा बनाएर तनावमा हुन्छौँ, रुन्छौँ, कराउँछौँ । के हामी तनावमा आएर त्यो मृतकलाई फर्काउन सक्छौँ ? अवश्य सक्तैनौँ । बरु यसलाई स्वीकारेर शिक्षा ग्रहण गर्न सक्छौँ– सबै जन्मेका प्राणीहरु एक दिन मर्छन्, मृत्यु साश्वत छ, नमर्दै अमर हुने केही काम गरेर मृत्युलाई अमरतामा परिणत गर्नुपर्छ । मृत्युको घटनालाई स्वीकार गर्दा हामी यो सत्यबोध गर्न सक्छौँ ।

घटनास“ग हाम्रा अपेक्षा र भावनालाई नजोडीकन तिनलाई शिक्षा ग्रहणको अवसरका रुपमा लिने मानसिक प्रौढता हासिल गर्न सकियो भने हाम्रो जीवनमा आइरहने घटनाहरु न सुखमय हुन्छन्, न दुःखमय हुन्छन् । जीवनमा आइपर्ने हरेक घटनाहरु हामीलाई शिक्षा दिन आएका शिक्षक जस्ता लाग्नथाल्छन् । हामी तिनबाट शिक्षा लिने विद्यार्थीजस्ता हुन्छौ“ । त्यसो भयो भने हामीमा आउने तनाव स्वतः कम हुन्छ । घटनाबाट अघि बढेर जीवनलाई उन्नत र विकसित गर्न समर्थ हुन्छौ“ ।

 
दुःखद घटनाबाट सत्य ग्रहण गरेर केही गरिछाड्ने संकल्प गरेर अमर बन्ने काम गरेका कैयौँ मानिसहरु छन् संसारमा । साँच्चै भन्ने हो भने दुःखद घटना नब्योहोरेको मानिस बिरलै मात्र संसार प्रसिद्ध भएका छन् । जीवनको अन्त्य हुने गरी दुःखद घटना, अभाव र पीडा व्यहोरेपछि त्यसबाट शिक्षा लिएर बौरिएका मानिसहरुले नै संसारमा आफूलाई अमर बनाएका छन् ।

कसरी कम गर्ने नकारात्मक असर ?
घटित भइसकेका घटनालाई हेर्ने प्रचलित धारणाको बदलामा जब हामी घटना र प्रतिक्रियाका बीचमा प्रज्ञा, विवेक, चेतना र अन्तर्निर्भर इच्छालाई स्थान दिनथाल्छौ“, घटनालाई घटनाका रुपमा स्वीकार गर्छौं, हाम्रा उत्तेजना र प्रतिक्रियाका बीचमा एक अन्तराल पैदा हुन्छ । यो अभ्यास जति बढी गर्दै जान्छौँ घटनाहरुलाई हेर्ने हाम्रो दृष्टिमा पनि गुणात्मक भिन्नता आउँछ । यस अवस्थामा मात्र हामी जीवनमा आउने घटनालाई आफूले कसरी ग्रहण गर्ने र कसरी आफ्नो जीवन सफल, उन्नत, विकसित बनाउने भन्ने सही विकल्प छान्न सक्दछौ“ । भइसकेका घटनाबाट शिक्षा ग्रहण गरेर भविष्यमा आइपर्ने त्यस्तै घटनाहरुबाट आउने कठिनाइ, तनाव र पीडाबाट मुक्त हुन सक्छौ“ । 

कस्ता घटनाहरु हाम्रा लागि राम्रो, नराम्रो, खराब, असल, सुखद, दुःखद हुन् भनेर छुट्याएर हेर्ने र मूल्याङ्कन गर्ने हाम्रीभित्रको जुन विश्वास—प्रणाली छ त्यसले नै हरेक घटनालाई अनेक कथामा परिणत गरेर सुखद र दुःखद उत्तेजना व्यक्त गर्न बाध्य पार्दछ । जीवनमा आइपर्ने घटनाकै आधारमा हामी भावुक हुन्छौं । उत्तेजित हुन्छौं । जीवनलाई सङ्घर्षमय, दुखमय, आनन्दमय, सुखमय, रमाइलो, नरमाइलो आदि परिभाषाभित्र बा“ध्दछौ“ । त्यही परिभाषामा बहकि“दा हामीलाई जीवन कहिले सुखद र आनन्दमय जस्तो लाग्दछ त कहिले दुःखद र पीडामय लाग्दछ । 

यथार्थमा जीवनमा न बिषाद र दुःख मात्र छ न खुसी र उल्लास मात्र । यी दुवै कुरा लगातार चलिरहन्छन् । कुनै पनि दुःखद र सुखद अवस्था चीरकालसम्म रहिरहँदैन । ती पनि बित्छन् र जीवन अगाडि बढ्छ । हामी जन्मनु पनि घटना हो र मर्नु पनि घटना नै हो । हाम्रो जीवन घटनाबाट सिर्जना भएको छ र घटनाबाटै यसको अन्त्य हुन्छ । बा“की सबै हामीभित्रका कथा मात्र हुन् । जीवनमा घटेका घटनाहरुलाई गहिरोस“ग बुझ्ने प्रयत्न ग¥यौ“ भने हरेक घटनास“ग एक तथ्य वा शिक्षा लुकेको हुन्छ । त्यसलाई बुझ्नसक्यौ“ भने हाम्रो जीवन घटनैपिच्छे नया“ ढङ्गले रुपान्तरण हुनसक्छ । यदि त्यसो गर्न सकिएन भने घटनैपिच्छे हामी सुख र दुःखका धारणामा, पीडा र खुसीयालीमा अल्मलिन्छौ“ । तनाव वा उन्मादमा फस्छौ“ । जीवनको उपलब्धितर्फ बढ्न सक्दैनौ“ । जीवनऊर्जालाई हरेक घटनास“गै उतारचढावमा क्षय गरिरहन्छौँ ।

हरेक घटनाले त्यो घटना भइसकेपछि भिन्न परिवेश ल्याउँछ । त्यसलाई स्वीकार गरेर सकारात्मक परिणामतर्फ लैजाने प्रयत्न गर्नुपर्छ । त्यसो हुन सकेन र दुःखद घटना भई नै हाल्यो भने त्यस घटनाबाट आफूलाई अलग गर्नु बुद्धिमानी हुन्छ । अनिर्णयको अभ्यासबाट घटनालाई शिक्षामा रुपान्तरण गरेर परिस्थितिलाई सहज हुन दिनु पर्दछ । त्यसो गर्नाले हामी घटनाबाट शिक्षा लिन सक्छौ“ र तनावबाट पनि आफूलाई बचाउन सक्छौ“ । माथि उल्लिखित कथाका ती बूढा किसानले त्यही कुराको अभ्यास गरिरहे । त्यसैले उनले तनाव झेल्नु परेन । गाउँलेहरु तनावमा फसे ।    

दृष्टिकोण बदले तनाव रोकिन्छ
हामीले सामाजिक–साँस्कृतिक रुपमा शदीयौँदेखि समस्याको जड आफूभित्र होइन बाहिर खोज्न सिकेका छौँ । त्यसैले आफ्ना कमीकमजोरी सच्याएर अघि बढ्ने साहस पनि हामीसँग हुँदैन । बाह्य परिवेशबाट सिर्जित कुराहरुलाई नै समस्याका लागि जिम्मेवार ठानेर समाधान पनि सोही अनुसार खोज्दछौ“ । जुन आधार र तहबाट समस्याको सिर्जना भएको हुन्छ त्यसैको वरिपरि हाम्रा समस्या समाधानका प्रयत्नहरु घुमिरहेका हुन्छन् । समस्या सिर्जना भएकै तहमा समाधानका प्रयत्न पनि घुमिरहँदा हामी समस्याकै थप उल्झनमा फस्तै जान्छौ“ । जब उल्झनमा फस्तैजान्छौँ हाम्रो बुद्धि र भावनामा दूरी बढ्छ । हृदयको भावनाले भन्छ यसबाट छिटो निस्किहाल, बुद्धिले भन्छ यसमा मैले बिजय पाउनै पर्छ । हृदय जहिले पनि सत्यको पक्षमा आवाज उठाउँछ, बुद्धिले जहिले पनि तर्कको साहारा लिन खोज्छ र जित्न चाहन्छ । यही कारणले व्यक्तिको मनमा द्विविधा बढ्छ र तनाव सिर्जना हुन्छ ।

 
समस्यालाई तनावको बिषय नबनाउनका लागि समस्या उठान भएको बिन्दुबाट हाम्रो सोचाइ र व्यवहारलाई अलि माथि उठाउनु र समस्याको जिम्मेवार आफू पनि हो भन्ने स्वीकार गर्नु आवश्यक हुन्छ । जब हामी घटनालाई स्वीकार गर्छौं र सत्यबोध गर्छौं समस्या समाधानका नयाँ विकल्पहरु प्रकट हुन्छन् । समस्याको निकास पनि सहज रुपमा निस्कन्छ । त्यतिबेला हामी ‘आहा’ त्यति पनि किन पहिले नै सोचिएनछ, कस्तो त्यति पनि बुद्धि नआको आदि भन्न थाल्छौ“ । एकछिन अघिको तनाव त्यसै हराएर जान्छ । त्यसैले प्रसिद्ध वैज्ञानिक आइन्स्टाइन भन्दछन्– जुन आधारबाट समस्याको उठान भएको हो त्यही आधारबाट समस्याको समाधान कहिल्यै पाउन सकि“दैन । 

वाह्य उपाय होइन आन्तरिक तयारी गरौँ
घटनाबाट सिर्जित तनाव कम गर्नका लागि हामी प्रायजसो छोटकरी र तात्कालिक उपायहरु अवलम्बन गर्न खोज्दछौ“ । कसैले तनाव घटाउन नयाँ ठाउँको भ्रमणको सल्लाह दिन्छन्, कसैले मनोरञ्जनमा जोड दिन्छन्, कसैले नशा आदि सेवन गरेर मस्ती लिन खोज्छन्, तर के तिनले दिगो समाधान दिन सक्छन् त ? अवश्य सक्तैनन् । हामीभित्रको बोध, जागरण, स्वीकारभाव जति बलियो हुन्छ त्यति नै घटनालाई सहज रुपमा ग्रहण गर्न सक्छौँ । घटनालाई सहज रुपमा स्वीकार गर्नासाथ तनाव स्वतः टाढा हुन्छ । जब हामी घटनालई अस्वीकार गछौँ तब नै तनावले हामीलाई घेर्दै लैजान्छ । 

मानिसको जीवन प्राकृतिक प्रणालीकै एक हिस्सा भएकाले यसको सञ्चालन र नियमनमा पनि प्राकृतिक नियमहरु लागू हुन्छन् । प्रकृति न सधैँ हराभरा रहन्छ न सधैँ सुख्खा र बन्जर । कहिले सिर्जनशील हुन्छ कहिले बिनाशकारी । प्रकृतिमा आइपर्ने कष्टदायक परिस्थिति फेरि नयाँ रुप फेर्नका लागि सिर्जना हुन्छन् । सधैँ एकनाश हुने हो भने प्रकृतिमा न कुनै नयाँ सिर्जना हुन्छ न अनावश्यक कुराहरुको बिनास । मानिसको जीवन पनि त्यस्तै हो । कष्टदायक अवस्था नआउने हो भने मानिसले प्रगतिको बाटो नै खोज्दैन । दुःखद घटनाहरुले नै जीवनलाई नयाँ उचाइमा पुग्ने हिम्मत र साहस सिर्जना गर्दछ । यो विश्वव्यापी प्राकृतिक नियम, सिद्धान्त र आफ्नो आन्तरिक चरित्रलाई बुझ्न सक्यौँ भने सबै समस्या, पीडा र छटपटीका दीर्घकालीन र सुखद समाधान देख्न सकिन्छ । यसका लागि आवश्यक छ धैर्य र स्वीकारभाव । मानिसले परिस्थितिलाई बदल्न सक्दैन तर आफू त्यस अनुरुप बदलिएर अघि बढ्न सक्छ । त्यही हो मानिसको उच्चतम विवेक । अरm आफू अनुकूल बनाउन सकिँदैन तर आफूलाई अरु अनुकूल बनाउन जहिले पनि सकिन्छ । 

हावाहुन्डरीपछि धरती शान्त हुन्छ । प्रलयकारी बर्षापछिको आकाश शान्त र स्वच्छ हुन्छ । हरेक ठूला घटनापछि प्रकृतिले फेरि सहज रुप लिन्छ । मानिस भने घटनामा कथा जोजेर अझ अशान्त र तनावयुक्त बन्छ । प्रकृतिको यो सन्देश नै हाम्रो तनाव मुक्तिको आधार हुन सक्छ, घटनापछिको सहज स्वीकारभाव ।
अरुलाई दोषी देख्ने, तथ्य नकेलाउने र सत्य ग्रहण नगर्ने कारणले नै हामी भित्रभित्रै आन्दोलित भइरहेका हुन्छौँ । घटना भइसकेपछि त्यसको तथ्य बुझ्न र सत्य ग्रहण गर्न हामीभित्र अपार शान्ति र धैर्य आवश्यक पर्छ । दुःखद घटना भएकाबेलामा त यो झन् आवश्यक हुन्छ । यस्तो बेलामा हामी झन् अधैर्य हुन्छौँ । त्यसैले तनाव बढ्छ । घटनापछिको प्रकृतिलाई हेरेर हामीले बुझ्नुपर्छ जति ठूलो र बिनाशकारी घटना घट्छ त्यति नै बढी मानसिक धैर्य, सन्तुलन र स्थिरता आवश्यक पर्छ जीवनमा । त्यो प्राप्त हुन्छ सहज स्वीकार भावबाट । जबसम्म हामी जीवनमा घटेका घटनालाई सहज रुपमा स्वीकार गर्न सक्तैनौँ, तबसम्म चाहेर पनि मनमा तनाव घटाउन सक्तैनौँ ।

जब हामी घटित घटनामा मेरो पनि जिम्मेवारी छ, म पनि यो घटनाका लागि जिम्मेवार छु, यो घटनाले मलाई केही शिक्षा दिन आएको छ त्यो शिक्षा मैले ग्रहण गर्नुपर्छ भनेर आफैँभित्र फर्केर घटनालाई स्वीकार गर्दै अघि बढ्छौँ यसले तनावलाई स्वतः छेकिदिन्छ । तर जब यस्तो नहुनु पर्ने हो, यो नहुनु पर्ने थियो, यसो हुनै नहुे, यसो हुनै हुँदैन भनेर त्यसको प्रतिवाद गर्न खडा हुन्छौँ तब स–साना घटनाहरुले पनि हामीभित्र असाधारण तनाव सिर्जना गर्दछन् । हामीलाई शारीरिक र मानसिक रुपमा कमजोर र रुग्ण बनाउँदै लैजान्छ ।

हामी घटनालाई रोक्न त सक्तैनौ तर घटना भइसकेपछि प्रतिकृयाको उचित विकल्प भने अवश्य छनोट गर्न सक्छौँ । घटना भइसकेपछि त्यसलाई अस्वीकार गरेर किन तनावमा फस्ने ? घटना त भइसक्छ तर हामी कथामा अल्झेर जीवन बर्बाद गछौँ । घटनालाई घटनाका रुपमा हेरौँ, त्यसलाई स्वीकार गरौँ, त्यसबाट लिन सकिने शिक्षा लिऔँ, जीवनलाई तनावमुक्त बनाऔँ । स्वीकारले शान्ति दिन्छ, अस्वीकारले तनाव ।