२५ वर्षअघिको सिक्किम
फाल्गुण महिना । जाडो सकिएर गर्मी शुरु हुनै लागेको थियो । तराइमा लाग्ने बिहानी हुस्सु पनि लाग्न छाडेको थियो । गर्मी र जाडोको दोसाँधको मौसम आरामदायक थियो, न गर्मी न जाडो । मैले पहिलो पटक यस्तै मौसमको बेला हो सिक्किमको राजधानी गान्तोक जान पाइला अघि बढाएको । आजभन्दा करिब २५ वर्षअघि, एक जना मित्रको सहयोगमा म त्यो हिमाली भूमिको भ्रमण गर्न तम्तयार भएको थिएँ । प्रकृतिको अनुपम उपहार त्यो राज्य त्यसपछिका दिनमा मेरो अर्को घर बन्यो, समयसमयमा गइरहनुपर्ने, हेरिरहनुपर्ने र त्यहाँ गएर केही दिनको थकाइ मार्नैपर्ने गरी । डेन्जोङको त्यो चुचुरो मेरा लागि आफन्त भइदियो मायालु आतिथ्य र आफन्तभाव पस्केर ।
पहिलो पटक गान्तोक टेक्ता मैले जिब्रो टोकेको थिएँ त्यो शहरको अवस्थिति देखेर । त्यस्तो तारेभीरमा यत्रो शहर ! डेन्जोङ पहाडको चुचुरोमा ठडिएका अग्ला भवनहरुले भरिएको त्यो शहर हेरेर मनमनै सोचेको थिएँ– “यस्तो तारेभीरमा बसेको यो शहर ठूलो पहिरो गयो भने के होला ?”
जबजब त्यो सानो भारतीय हिमाली राज्यमा पाइला टेक्छु मलाई अहिले पनि त्यस्तै लाग्छ । कुन दिन यो शहर पूरै पहिरोमा बग्ला र बिलाउला । मानव बस्तीको लागि बसालिने शहर कति भिरोलोमा कसरी बसालिनु पर्छ भनेर अनेक मापदण्ड बनाइए पनि गान्तोक एउटा बाध्यता हो सिक्किमको लागि । किनभने यही तारेभीरमा अडिएको त्यो सानो शहर सिंगै प्रान्तको राजधानी भएको छ सन् १९७५ मा एउटा स्वतन्त्र देश भारतमा विलय भएपछि ।
सिक्किम भारतमा विलय हुँदा म सानै थिएँ, अलिअलि सम्झन्छु, भारतले सिक्किम आपूmमा विलय गराउँदा निकै विरोध भएको थियो नेपालमा । मेरो बालमस्तिष्कले राजनीतिका कुरा त्यति बुझेन तर त्यो एउटा गद्दारीको इतिहास ठान्छन् नेपालका राजनीतिकर्मीहरु । अहिले पनि विदेशीसँग बढी हिमचिम बढाउँदा नेताहरुलाई ‘लेण्डुप काजी’ र विदेशीको तरफदारीलाई ‘सिक्किमीकरण’ भन्ने गरिँदैछ । सिंगो देश अर्को देशमा विलय भएको त्यो घटनालाई राष्ट्रघातको नमूना नै मान्छन् राजनीतिमा चासो राख्नेहरु । मलाई पनि अलि पछि यसबारे जान्ने जिज्ञाशा पलाएको थियो । नेपालको पूर्वी भाग नै कार्यक्षेत्र भएकाले दार्जिलिङ, कालिम्पोङ र सिक्किमका मानिसहरुसँग यदाकदा भेटघाट पनि भइरहन्थ्यो । शिक्षा, साहित्य र संस्कृतिले ती ठाउँलाई नेपालसँग नजिक बनाइदिएको छ । दार्जिलिङको सुन्दरताको वर्णन गरेर लेखिएका नेपाली साहित्य धेरै छन् । दार्जिलिङमा जन्मेहुर्केका नेपाली साहित्यकारहरुले नेपाल पसेर पनि त्यहाँको परिवेशलाई साहित्यमा उतारे । त्यहाँको जीवनलाई लिपिबद्ध गरे । तर सिक्किमले त्यति गर्न सकेन जति दार्जिलिङले गर्यो ।
साहित्यको विद्यार्थी भएकाले मलाई पनि ती भूभागको यात्रा गर्ने र त्यहाँको जीवन बुझ्ने कुतकुती लागेको थियो । म उत्सुक थिएँ त्यो भूमि स्पर्श गर्न, बुझ्न र अवलोकन गर्न । शायद त्यही आकर्षणले मलाई वि.सं. २०४८ सालको फाल्गुण महिनामा पहिलो पटक सिक्किम जाने साइत जुरेको थियो । धुलाबारी काटेर पूर्वतर्फ नगएको म मेची पुल पार गरेर सिक्किमको राजधानी गान्तोकतिर पाइला बढाएको थिएँ ।
.......
भारतीय कम्युनिष्ट आन्दोलनको छुट्टै रुपको उद्गमस्थल नक्सलबाडी हुँदै जानुपर्दोरहेछ सिक्किम । नक्सलबाडी भन्नासाथ मेरो मनमा खुंखार आतंकका पर्याय क्रान्तिकारी योद्धाहरु उत्पादन गर्ने ठाउँ होला भन्ने परेको थियो । मैले सोचेको थिएँ, त्यस्ता क्रान्तिकारीहरु जन्माउने ठाउँ, सडकदेखि निकै टाढा, अनकन्टर होला, निकै डरलाग्दो र कडा सुरक्षा होला सुरक्षाकर्मीहरुको । जब हाम्रो गाडी नक्सलबाडी पुग्यो, हेर्छु त्यो ठाउँ त हाम्रै गाउँ जस्तो पो छ । साधारण गाउँले बस्ती अनि सानो बजार, हाम्रो सिरहा र सप्तरीतिरको कुनै गाम्रीण गरिबहरुको बस्तीजस्तो । न हेर्नलायक राम्रा भवनहरु त्यहाँ थिए न बजार व्यवस्थित र सुन्दर । विकासमा पछि परेको र हेपिएको ठाउँ लागेको थियो मलाई त्यो ठाउँ । खासगरी नजिकैको चिया बगानमा काम गर्ने गरिब मजदुरहरुको बसोबास रहेको सानो गाउँ थियो नक्सलबाडी । विकासका पूर्वाधार पनि भर्खर पुगेजस्तो, धुलाम्य र साँघुरो सडकले जोडिएको त्यो सानो गाउँ त्यस्तो चर्चित ठाउँ कसरी बन्यो होला ! मेरो मनमा तर्कना चलेका थिए ।
“हाम्रा झापाली क्रान्तिकारीहरु जन्माउने नक्सलबाडी यही हो त ?” मैले हतारिएर आपूmसँगै गएका साथीलाई प्रश्न गरेको थिएँ । मैले त्यो गर्नुको कारण थियो– उनी पनि तिनै क्रान्तिकारीहरुसँग हिमचिम भएका एक जना कार्यकर्ता थिए । निकै पहिलेदेखि नेपाल कम्युनिष्ट पार्टी (माले)मा लागेका ।
“हो यही ठाउँ हो चर्चित नक्सलबाडी । चारु मजुमदार भन्ने किसान नेता यही ठाउँबाट चर्चित बने । उनले यही गाउँका गरिब किसानहरुलाई संगठित गरेर चलाएका थिए त्यो आन्दोलन । सरकारले निकै दमन गरेपछि उनीहरु पनि आक्रामक भए अनि पछि हतियारबन्द आन्दोलनको रुप लियो त्यसले ।” उनले लामो कथा बताए नक्सलबाडीका नेता चारु मजुमदारको । अहिले पनि भारतमा त्यसको प्रभाव छँदैछ । उसले ती क्रान्तिकारीहरुलाई आतंककारी ठान्छ । उनीहरु आफूलाई परिवर्तनकारी र न्यायका लागि लडेको ठान्छन् ।
हेर्दाहेर्दै हामी चारु मजुमदारको शालिक ठड्याइएको ठाउँमा पुग्यौँ । सडक किनारामा उनको पूर्ण कदको शालिक गौरवसाथ ठडिइरहेकै थियो, त्यहाँबाट आवतजावत गर्ने लाखौँ मानिसलाई नक्सलबाडी आन्दोलनको इतिहास सम्झाउँदै । त्यस शालिकले अझै पनि भारतजस्तो विशाल देशलाई टाउको दुखाइरहेको होला भन्ने अनुमान गरेँ मैले । जबसम्म संसारमा थिच्ने र थिचिनेहरुको वर्ग रहिरहन्छ, यस्ता योद्धाहरु सडक किनारामा यसरी नै शालिक बनेर संसारलाई झस्काइरहन्छन् ।
सँगै यात्रारत मित्रसँग कुराकानी गर्दै हामी सिलिगुडी पुग्यौँ । मानिसहरुको भीडभाड, अव्यवस्थित शहर, जताततै फोहर र दुर्गन्ध । साँच्चिकै अव्यवस्थित थियो सिलिगुडी शहर । न ट्राफिक व्यवस्थित छ न पसलमा उचित दाम र इमान । सरसफाइको कुरा त झन् परको । दार्जिलिङ मोडबाट दायाँ मोडिएर केही पर पुगेपछि हामी एउटा सानो बसपार्कभित्र पस्यौँ जहाँको दृश्य मैले सोचेभन्दा भिन्न थियो । बसहरु साँच्चिकै सफा र टिलिक्क् परेका थिए । सिटमा यात्रु भरिएपछि ती गाडीहरु गेटबाट निस्कन्थे र गन्तव्यतिर लाग्थे । हामी पानीटंकीबाट कोचाकोच गरेर बसमा त्यहाँ पुगेका थियौँ । धरानबाट काँकडभिट्टाको अवस्था पनि त्यसभन्दा कम थिएन ।
गाडी चलाउने चालक कुनै स्तरीय कार्यालयमा काम गर्ने अधिकृत कर्मचारीजस्ता थिए, सफा, चिटिक्क अनि खाइलाग्दा । टिकट काट्ने काउन्टर पनि व्यवस्थित थियो । न कुनै दलाल थिए त्यहाँ न भीड । सबैजना लामबद्ध भएर टिकट लिन उभिएका थिए । छेउमा सानो तर चिटिक्क परेको क्यान्टिन थियो निकै सफा । हामीले पनि टिकट लिएपछि त्यहीँ खाना खायौँ र बस छुट्ने समयको प्रतीक्षा गर्न प्रतिक्षालयतिर लाग्यौँ । प्रतिक्षालयमा यात्रुहरुलाई सशुल्क बाथरुम प्रयोगको सुविधा थियो । दिसा, पिसाब, नुहाइधुवाइ जे पनि गर्न मिल्ने । बसपार्क होस् त यस्तो भन्ने लागेको थियो मलाई त्यो सब देख्ता । त्यतिबेला हाम्रो देशका बसपार्कहरुको हाल सम्झँदा त्यो सुविधा नौलो थियो मेरालागि । कहाँ मलमूत्रमा डुबेका हाम्रा बसपार्कहरु अनि कहाँ त्यो बसपार्क । सिलिगुडीको अस्तव्यस्तताकै बीचमा त्यस्तो ठाउँ पनि होला भन्ने कल्पना गर्न सम्भव थिएन तर वास्तविकता त्यही थियो ।
त्यो सानो बसपार्क देखेपछि सिक्किमको परिकल्पित चित्र बनाएँ मैले । मलाई लाग्यो शायद त्यो हिमाली राज्य यस्तै व्यविस्थित, सुविधाजनक, सफा र सम्पन्न होला । त्यहाँका मानिस पनि भद्र र सज्जन होलान् यही बसपार्कमा देखिएको भद्रताजस्तै । मैले सँगै रहेका मित्रलाई आफ्नो परिकल्पित चित्र सुनाएँ उनले सार मिलाउँदै भने– “सिलिगुडी हेरेर सिक्किमको तुलाना गर्न कठिन छ । त्यहाँ तपाईंले योभन्दा नितान्त फरक दृश्य र अवस्था पाउनु हुनेछ ।”
मलाई उनका कुराले अझ उत्सुक बनायो । हाम्रो बस छुट्न अझै दुई घण्टा बाँकी थियो । अहिलेजस्तो हातेफोन प्रचलनमा आइसकेको थिएन । सार्वजनिक टेलिफोन बुथमा पैसा तिरेर लाम बसेर ल्यान्डलाइन फोनबाट कुराकानी गर्न सकिन्थ्यो । मेरा साथीले त्यही पिसिओमा लाम बसेर हामी पुग्ने ठाउँमा खबर गरे । हामी गाडी चढेर सिक्किमको राजधानी गान्तोक तर्फ लाग्यौँ । दिनमा चल्ने बस भएकाले सिट र ओहोरदोहोर गर्ने ठाउँमा टनाटन मानिस होलान् भनेको त सिटभन्दा बढी एकजना पनि मानिस थिएनन् बसमा । बाटोमा कोही यात्रु भेटिए भने पनि सिट छैन भन्दै विनम्रातापूर्वक अस्वीकार गरे सह–चालकले । मलाई यातायात क्षेत्रको त्यो व्यवस्थाले अर्को तरङ्ग सिर्जना गर्यो । हाम्रोमा र पश्चिम बंगालका बसहरुमा सके त मानिसहरुको टाउकामा पनि अर्को मानिस राखौँझैँ गर्थे तर सिक्किमे बस त्यसभन्दा नितान्त भिन्न । देश त्यही हो, मानिस त्यस्तै हुन् तर सामान्य प्रणाली बसाल्दा मात्र पनि कति भिन्न !
हामी सिलिगुडी बजार कटेर गोर्खा राइफल्सको सैनिक इलाका हुँदै अघि बढ्यौँ । मैले अल इन्डिया रेडियोमा आसाम राइफल्समा काम गर्नेहरुका निकै कथाव्यथा सुनेको थिएँ । नाम आसाम भएपछि सैनिक व्यारेक पनि आसामतिरै होला भन्ने मेरो अनुमान थियो, त्यो सैन्य इलाका त्यहीँ देख्ता अलि अनौठो लाग्यो मलाई । राज्य संरक्षित घना वनको छेउमा रहेको त्यो क्याम्पलाई पछि पार्दै हामी क्रमशः अघि बढयौँ । केहीबेरको यात्रापछि हामी सिवुक पुग्यौँ, जहाँ अलि नयाँ खालको संरचनामा बनेको एउटा पुल थियो ।
“बाघपुल यही हो ।” मेरा सहयात्री मित्र मदनले मलाई जानकारी गराए । त्यहाँबाट पूर्वोत्तर भारतका आसाम, मेघालय, मणिपुर, नागाल्याण्ड आदि ठाउँ जाने र सिक्किमतर्फ जाने सडक छुट्न्थ्यिो ।
स्वर्गीय इन्द्र बहादुर राई लगायत धेरै दार्जिलिङ्गे साहित्यकारहरुका आख्यानात्मक कृतिहरुमा बाघपुलको चर्चा पाइन्छ । कैयौँ मानिसले त्यहाँबाट हामफालेर आफ्नो इहलिला समाप्त पारेको घटनाले गर्दा पुलको सुरक्षा व्यवस्था अत्यन्त कडा देखिन्थ्यो । सुरक्षा र रणनीतिक महत्वको कारणले होला जथाभावी फोटो खिच्न पनि निषेध थियो त्यहाँ । पुलको प्रवेशद्वारमै दायाँबायाँ राखिएका बडेमाका बाघका मूर्ति राखिएकाले मानिसहरुले त्यसलाई बाघपुल भन्ने गरेका रहेछन् । वास्तवमा त्यसलाई प्राविधिक रुपमा चाहिँ कोरोनेशन ब्रिज भनिँदो रहेछ । सन् १९३७ मा शुरु गरेर सन् १९४१ मा निर्माण सम्पन्न भएको त्यस पुलको वारिपारि मात्र खम्बा राखेर बीचको भागले भार थाम्नेगरी सन्तुलन कायम गरेर बडो दक्ष प्राविधिकद्वारा डिजाइन गरी बनाइएको रहेछ । दार्जिलिङ डिभिजनका अन्तिम बेलायती इन्जिनियर जोन चेम्बरले डिजाइन गरेको त्यो पुल टिस्टाको गहिरो गल्छीको दुवैतर्फबाट अर्धवृताकार आर्क बनाएर निर्माण गरिएको छ । टिस्टा नदीको तीव्र बहाव क्षेत्र र गहिरो र अग्लो गल्छीमा बीचमा पिल्लर बनाउन सम्भव नभएकाले त्यस्तो जटिल प्राविधिक संरचना बनाउनु परेको होला भन्ने सजिलै अनुमान गर्न सकिन्छ ।
केहीबेरको विश्रामपछि हामी सिबुकको त्यो पुललाई पछाडि पार्दै अघि बढ्यौँ टिस्टा नदीको किनारै किनार । कहीँ अति नै साँघुरो र पहिरो खसिरहने ठाउँ हुँदै तन्किएको सडक देख्ता आङै जिरिङ्ग हुन्थ्यो त कहीँ घना जङ्गल देख्ता वनजङ्गल संरक्षणको प्रशंसा गर्न मन लाग्थ्यो । तलतिर विशाल टिस्टा नदी सन्सनाएर बगिरहेको थियो अपार जलविद्युतको सम्भावना बोकेर । त्यसबाट उत्पादन गर्न सकिने हजारौँ मेगावाट विद्युत त्यस नदीको वहावसँगै लिएर बंगालको खाडीतर्फ लम्किरहेको त्यो नदीमा कुनै ड्याम थिएनन् उसलाई रोकेर बिजुली चाहिँ हामीलाई छोड भन्ने । यति सम्पन्न र ठूलो देशले यति ठूलो नदीले दिने अपार विद्युत किन त्यसै बगाएको होला पानीसँगै ? के क्षमता नभएर हो वा आवश्यकता नभएर ? टिस्टा नदीको पानी देख्ता र राजनारायण प्रधानको दार्जिलिङको बिजुलीबारे गरिएको व्यग्य सम्झैँ मैले । त्यतिबेला दार्जिलिङ त के सिलिगुडीमा पनि बिजुली कतिबेला आउँछ र कतिबेला जान्छ त्यसको कुनै ठेगान थिएन । भयानक लोडसेडिङको मारमा थियो त्यसतर्फको पूरै भारतीय भूभाग ।
कठिन भूभागमा बनाइएको त्यो रणनीतिक सडक भएकाले पहिरो खसिरहने ठाउँमा सडक मर्मतका लागि स्काभेटर र डोजरहरु राखेर अर्धसैनिक बलका केही मानिसहरु काम गरिरहेका र काम लगाइरहेका देखिन्थे । पहिरो गएको ठाउँ सकेसम्म छिटो खुलाउन सजिलो होओस् भनेर त्यो व्यवस्था गरिएको कुरा मेरा सहयात्री मित्र बताउँदै थिए । सडक किनारामा भीरमा टाँसेर बनाएजस्ता ससाना घरहरु यदाकदा देखिन्थे जङ्गलभित्र । शायद रुख कटानी गर्न कडा कानून भएकाले होला घरछेउमै बडेमाका रुखहरु नकाटी जोगाएर बनाइएका थिए घरहरु । जङ्लले घेरिएका ससाना बस्ती भेटिन्थे सडक किनारामा । माथितिर हेर्दा भूगोल अनुसारका वनस्पती भएको जङ्गल र पहाड टुप्पो मात्रै देखिन्थ्यो । त्यहाँ न कुनै खेतीपातीको दृश्य देखियो न पशुपालन । के गरेर खाँदा हुन् यी मानिस ? सडकमा कुद्ने गाडीले मात्रै त के जीवन धान्ने उपाय हुन्थ्यो होला र यिनलाई ! मेरो मनमा बारम्बार त्यही प्रश्न घुमिरह्यो यात्रा गरिरहँदा । म मनमनै सोच्थेँ– यस्तो कठिन भूभाग र यस्तो दुर्गम पहाडमा के गरेर जीवन धान्दा हुन् यी बस्तीका मानिसहरु ?
नदी किनारै किनार हुइँकिएको हाम्रो गाडी टिष्टा बजार भन्ने सानो बजार पुगेर केहीबेर लामबद्ध भयो । लामो ‘बेलीबृज’ थियो त्यहाँ । संसारकै सबैभन्दा लामो बेलीबृज भनेर लेखिएको थियो त्यसको प्रवेशद्वारमा । संसारको कीर्तिमानी त्यो पुलले हामीलाई तिष्टापारी पुर्याउने काम सम्पन्न गर्यो । हामी त्यो किनारी बजारलाई पछि पार्दै अघि बढ्यौँ । पारिपट्टि केहीपर पुगेपछि कालिम्पोङतर्फ जाने बाटो छुट्टियो तर त्यो ठाउँ कस्तो होला अनुमान लगाउन कठिन नै थियो । त्यस्तो अनकन्टर ठाउँमा जङ्गलभित्र पसेको बाटो फेरि कस्तो ठाउँमा पुग्ला मैले अनुमान लगाउन सक्ने विषय थिएन त्यो । जङ्गल छिचोलेर अर्को बस्तीमा पुग्नै त हुइँकिएका होलानन् नि ती गाडीहरु । मेरो अनुमान मात्र थियो त्यो । तर पनि दार्लिलिङ र कालिम्पोङबारे निकै धेरै पुस्तकहरुमा पढेकाले त्यो दार्जिलिङ जस्तै कुने सानो पहाडी शहर होला भन्ने अनुमान गरेँ मैले । अब सडक किनाराका घरहरु पनि अलि फरक खालका देखिन थालेका थिए । कमै मात्र थिए दुईतले । साना चिटिक्क परेका एकतले टिनको छानो भएका रंगिन घरहरुले मलाई तानिरहे । सडक किनारामा व्यापार व्यवसाय गर्नका लागि सस्तोमा बनाउन सकिने भएकाले होला ती घरहरुमा प्राय बाँसको टाटीमा दुवैतर्फबाट प्लाष्टर गरेर बनाइएका र आकारमा निकै किफायती खालका थिए । रंगरोगन भने साह्रै राम्ररी गरेको देखिन्थ्यो । हाम्रो मुग्लिन बजार सम्झैँ मैले मल्ली बजार पुगेपछि । मल्ली बजार मुग्लिनजति फराकिलो त थिएन तर त्यस्तै थियो सडक किनारको दुवैतिर बसेको । पुरानो बजार नदीपारी रहेछ । राजमार्गमा जोरथाङ जाने पुल अलि दक्षिणतर्फ बनेपछि त्यो पारीपट्टिको बजार सुनसान छ, मृतशहर जस्तो । न त्यहाँ गाडीको घाइँघुइँ छ न त व्यापार र व्यवसाय । शायद सडक किनाराका बजारहरु खास रणनीतिक बिन्दू सरेपछि यसैगरी मृत हुन्छन् । त्यही नरमाइलो भोगिरहेको थियो नदीपारीको मल्ली बजारले ।
......
मल्ली कटेपछि बाटो अलि फराकिलो र सुविधाजनक थियो । टिस्टा नदीको किनारै किनार । केहीबेरको यात्रापछि हामी पश्चिम बंगाल र सिक्किमको सीमिानामा पर्ने रङपो (नेपाली उच्चारण ‘रम्पूm’) बजार पुग्यौँ । दुई नदीको सङ्गममा रहेछ त्यो बजार । सिक्किमका प्रायजसो बजारहरु यस्तै स–साना नदी किनारमै अवस्थित छन् । भिरालो पहाड भएकाले अलि सम्म परेको नदी किनारमा नै ससाना शहर बसेका देखिन्छन् । पूर्वपट्टिबाट आउने टिस्टा र पश्चिमतिरबाट आउने रङ्पोको दोभानमा रहेको त्यो शहर सिक्किमको प्रवेशद्वार रहेछ ।
“पश्चिम किल्ला काँगडा पूर्वमा टिस्टा पुगेथ्यौँ” राष्ट्रकवि माधव घिमिरेको त्यो गौरवशाली पंक्ति मेरो मनमा गुन्जन थाल्यो टिस्टा र रङ्पोको त्यो पानी देखेपछि । के हाम्रा पुर्खाले यो ठाउँसम्मै नेपालको विस्तार गरेका थिए त ? थिए भने टिस्टाको कुन चाहिँ ठाउँमा थियो त्यो सिमाना ? मनमा प्रश्न आउँदानआउँदै नदी किनारको सुन्दर तिब्बतेली शैलीको प्रवेशद्वारभित्र पसेर हाम्रो गाडी टक्क रोकियो । सिक्किम र पश्चिम बंगालको सीमाना थियो रङ्पो बजार । देश एउटै भए पनि फरक राज्यहरुको सीमानामा केही जाँचपडताल गर्ने चलन रहेछ । एक जना पुलिसले बसको बाहिरैबाट हामीलाई सोध्यो– “कहाँबाट आउनुभो ?”
“सिलिगुडीबाट ।” सहज जबाफ दियौँ हामीले । आफ्नो जिम्मेवारी निर्वाह गरेकोमा मक्ख परयो त्यो सुरक्षाकर्मी । कसैले नेपालबाट भन्यो भने उत्रेर नाम, ठेगाना टिपाउनुपर्ने र परिचयपत्र देखाउनुपर्ने व्यवस्था रहेछ । त्यसैले जहाँबाट गएका भए पनि नेपाली र भारतीय मूलका नेपाली अनुहारहरु सिलिगुडीबाट आएको भन्ने गर्थे । मलाई पनि त्यही भन्न सिकाएका थिए मेरा सहयात्री मित्रले ।
रङ्पो बजार देख्ता नेपालकै पहाडी भागको कुनै बजारमा पुगेजस्तो लाग्यो मलाई । निकै थाकेकाले केहीबेर सुस्ताउन चालकले गाडी रोके । केहीबेरको विश्रामका लागि सबै यात्रीहरु ओर्ले तरोताजा हुन ।
छोटो विश्रामपछि हाम्रो बस फेरि बढ्यो गान्तोकतिर । माझिटारको फराकिलो ठाउँले मलाई अब फराकिलो उपत्यका पो आउने रहेछ क्यार भने झैँ लाग्यो तर अलि अघि बढेपछि फेरि उही जङ्गल र फ ाट्टफुट्ट घरहरु । केही अघि बढेपछि रानीखोला र टिस्टाको संगममा अर्को सानो शहर देखियो नदी किनारको छेउमा लमतन्न परेर बसेको । भित्तामा टाँसिएका घरहरु अनि चिटिक्क पारेर रंगाइएका हेर्दै आनन्द लाग्ने । हाम्रोतिर आधा बनाएर डिङ्ग पिलर ठड्याएर कुरुप देखिने घरमा बस्ने चलन थिएन त्यहाँ । कि त बनिरहेका घर थिए कि त बनिसकेर मानिस बसिरहेका । सबै घर राम्ररी रंगाइएका र चिटिक्क पारिएका । त्यसले मानिसको आम्दानी र बसोबासको शैली देखाउँथ्यो शायद ।
सिङताम कटेर उकालो लागेपछि फेरि अर्को दोभान आइपुग्यो रानीपुल । पश्चिमपट्टि रानीखोला र पूर्वपट्टि रोरो चु खोलाको संगममा रहेको त्यो सानो बजार गान्तोकको प्रवेशद्वार रहेछ । झमक्क साँझ परिसकेकाले वरिपरि झलमल्ल बिजुली बलेका पहाड देख्ता साँच्चिकै स्वर्गीय ठाउँमा पुगेको अनुभव भयो मलाई । जाडोको मात्र बढिरहेकै थियो क्रमशः । चिसोचिसो मौसम अनि चारैतिर झिलीमिली, थकाइ लागेपछि त्यो दुर्गम भेगमा त्यति सुविधासम्पन्न ठाउँ देख्न पाउनु र पाइला टेक्न पाउनु मेरा लागि खुशीकै कुरा थियो । मन फुरुङ्ग थियो हर्ष र जिज्ञासाले भरिएर ।
रानीपुल कटेर अघि बढेपछि उकालो अझ ठाडो हुँदै गयो । गाडीको आवाज पहिलेकोभन्दा अलि चर्को हुन थाल्यो । यात्रीहरुको अनुहार थकाइले लखतरान परिसकेकाले ओइलाएका फूलजस्ता भएका थिए । पहाडी भेगको घुम्ति र मोडहरुमा कहिले दायाँ र कहिले बायाँ बटारिँदा शरीर पनि भारी भइसकेको थियो अलिअलि दुखाइ पनि अनुभव हुँदै थियो ।
अँध्यारो निकै घना भइसकेकाले तादोङ बजार पुग्दा बिजुली बत्तीले वरपरका सबै पहाड झल्झलाकार थिए । कतैकतै भने कालो अन्धाकार हाबी थियो शायद लोडसेडिङको भुक्तमानमा थिए होलान् ती बस्तीका मानिसहरु त्यतिबेला । बिजुली उत्पादन गर्ने स–साना पावरहाउसहरु बाटामा देखेका थियौँ हामीले । शायद ती पावरहाउसले पर्याप्त बिजुली उपलब्ध गराउन सकेका थिएनन् सिक्किमलाई ।
हुनतः करिब १५ वर्ष मुख्यमन्त्री भइसकेका नरबहादुर भण्डारीको नारा थियो– सिक्किमेको घरमा टिनको छाना, एउटा बत्ती, एउटा धारा । त्यसले चमत्कार देखाउँदै थियो । पश्चिम बंगालतिरका पहाडहरु अँध्यारोमा बस्न बाध्य भएका बेला सिक्किमका हरेक घरमा बिजुली बत्ती पुगिसकेको थियो । घरका छाना टिलिक्क परेका जस्ता पाताले टल्केका थिए । कच्ची भने पछि सबै गाउँमा सडक पुगेको थियो । बालबालिकाले स्कूल जान आधा घण्टाभन्दा बढी हिँड्नु पर्दैनथ्यो । प्रायजसो घरमा कोही न कोही जागिरे थिए । यस्तो अवस्थाको सिक्किममा पहिलो पटक मैले पाइला टेको थिएँ । मलाई लागेको थियो यही त हो नि मानिसले खोजेको विकास र समृद्धि । योभन्दा बढी के नै चाहियो र ? तर आजको सिक्किम त्यतिबेलाको सिक्किमभन्दा कहाँ हो कहाँ अगाडि पुगेको छ । शायद हामीले परिकल्पना गर्न पनि नसक्ने अवस्थामा ।
अहिलेको सिक्किम अर्कोमा....
(आज करिब २५ वर्ष बितेको छ म पहिलो पटक सिक्किम टेकेको । मैले त्यतिबेला अनुभव गरेको र स्मृति पटमा रेकर्ड भएको यात्रा अनुभव यहाँ चित्रण गरेँ । यस बीचमा सिक्किमको मुहार अचम्मैसँग फेरिएको छ । मानिसको आयस्तर, राज्यका सुविधा, पूर्वाधार विकास, रोजगारी, पर्यटनको विकास, वातावरण संरक्षण, बिजुली उत्पादन, मानव विकास सूचकांक आदि सबै कुरामा आनका तान फरक भइसकेको छ । यही वर्षको प्रथम महिनामा फेरि लामो समय बिताएँ सिक्किममा । त्यस बेलाको सिक्किम र अहिलेको सिक्किम दाँजेर हेरेँ, आफ्नो देशलाई हेरेँ, सम्झेँ अनि गमेर केही कोर्ने प्रयास गरेको छु त्यतिबेलाको सिक्किमको । अरु कुरा अर्को ब्लगमा पस्किनेछु ।)
