राष्ट्रिय सम्म्पत्ती भन्न लायक सफाइटार सिँचाइ योजना

२०५९ सालमा राजा ज्ञानेन्द्रले शासनसता आफ्नो हातमा लिएपछि एक जना साथी ललित बहादुर थापा पूर्वाञ्चल क्षेत्रको क्षेत्रीय प्रशासक भएर धनकुटा गए । सँगै बसउठ गरेर अन्तरङ्ग चिनजान भएकाले धनकुटाका कार्यालयहरुमा भएका अध्ययन तथा तालीमसँग सम्बद्ध कार्यक्रमहरु केही भएदेखि सम्झनु होला भनेर मैले उनीसंँग सम्बन्ध बनाइरहेँ । उनी गएको १ वर्ष जति पछि २०६० सालको शुरुआतमा– “एउटा अध्ययन कार्यक्रम छ धीरजी तपाई संस्थाका सम्बद्ध कागजात लिएर आउनु पर्यो” भनेर मलाई थापाजीले भन्नु भयो ।

न्यू होराइजनका आवश्यक कागजात सहित म धनकुटा पूगेँ । त्यहाँ गएर बुझ्दा राष्ट्रिय योजना आयोगको क्षेत्रीय कार्यालयले सम्पन्न कुनै २ विकास आयोजनाको अध्ययन गर्ने कार्यक्रम त्यस वर्षको वार्षिक कार्यक्रममा राखेको रहेछ । त्यसका लागि १ लाख रकम बजेट छुट्याइएको रहेछ । न के विषयमा अध्ययन गर्ने भन्ने उल्लेख थियो न त्यसको कुनै ढाँचा वा क्षेत्रगत शर्तहरु (त्इच्) नै थियो । विना कुनै आन्तरिक गृहकार्य त्यो बजेट छुट्याइएको देखेर म आफै“लाई एक किसिमले देशको प्रशासन यन्त्रको काम गर्ने शैलीप्रति दया जागेर आयो । किन यो कार्यक्रम राखिएको हो ? कुन आयोजनाको अध्ययन गर्ने हो ? यसको जवाफ कसैसँग थिएन ।

एकजना जिम्मेवार अधिकृतसँग बसेर अलि नौलो खालको सम्पन्न भइसकेको योजनाबारे विचार विमर्श गरँे । उनले कृषि वा सिंचाइसँग सम्बद्ध योजनाको अध्ययन गर्ने विचार रहेको बताए । कृषि सम्बन्धी योजनाहरुको अध्ययन त मैले गरेको थिएँ तर सिंचाइ मेरा लागि नयाँ र चासोको पनि विषय थियो । त्यसै कारण मैले सिंचाइको अध्ययन गर्ने विचार बनाएँ । सिंचाइ कार्यालयका प्रमुखसँग बसेर सम्पन्न आयोजनाबारे बुझ्ने काम भयो । उनले धनकुटाको छिन्ताङ गा.वि.स.स्थित सफाइटारको सिंचाइ आयोजना र सुनसरीको सुकुमारी खोला सिँचाइ आयोजना अध्ययन गर्न सकिएमा त्यसबाट केही सिक्न सकिने कुरा प्राप्त हुने कुरा गरे“ । मैले पनि त्यस सम्बन्धी अध्ययन गर्न मन्जुर गरेँ ।

दुवै आयोजनाहरु साना आयोजना थिए । प्रमुखको भनाइ अनुसार ती दुवै आयोजना समुदायको चासो जोडिएका र निकै लामो समयसम्म समुदायले स्वयं केही प्रयत्न गरेर पछि सरकारी सहयोगबाट आधुनिक रुप दिएका योजनाहरु थिए । त्यसो भएकाले मलाई पनि केही सिक्ने जिज्ञाशा जाग्यो । तिनै २ वटा आयोजनाको अध्ययनका लागि प्रस्ताव तयार गरेँ । कार्यालयले केही रकम निकासा दियो । ठाँउ देखाउन सिंचाइ कार्यालयले एकजना सहयोगी खटाइदियो । म उनको पछि लागेर छिन्ताङको सफाइटारतर्फ प्रस्थान गरेँ ।
त्यतिबेला माओवादी विद्रोह निकै नै चर्किरहेको अवस्था थियो । केही दिनअघि मात्र धनकुटाको प्रहरी कार्यालय, जिल्ला प्रशासन, वन लगायतका कार्यालयहरुमा आक्रमण भएको थियो । त्यहाँका कार्यालय भवनहरु क्षतिग्रस्त नै थिए । एकातिर सेना अर्कोतिर विद्रोही दुवै पक्षको डर, धाक र धम्कीको चेपुवामा थिए स्थानीय बासिन्दाहरु पनि ।

धनकुटाबाट मूलघाट हुँदै करिव ४ घंटाको पैदल यात्रापछि सुकुमारी बाँध पुगिँदो रहेछ । अरुण नदीको किनारै किनार हिंडनुपर्ने भएकाले त्यतिबेलाको अवस्था हेर्दा एक किसिमले डरलाग्दो नै यात्रा थियो त्यो । बीच बाटोमा केही माओवादी लडाकूहरु भेटिए भने खुलस्त कुराकानी गर्नुहोला । यथार्थ बताएपछि केही गर्दैनन् । सेना भेटियो भने परिचय पत्र देखाउनु होला भनेर साथीहरुले धनकुटामा मलाई अथ्र्याई सकेका थिए । तर सफाइटार जाँदा बाटामा कोही भेटिएनन् ।

सिँचाइ कार्यालय धनकुटाका एकजना राई थरका पियन भाइ मेरा साथी थिए । बडो मिजासिला र गफ गर्न सिपालु थिए उनी । बाटोमा मलाई भने – “सरलाई केही सोधे भने सत्य कुरा बताउनु होला है सर । अरु त म छँदैछु । धेरैलाई म चिन्छु पनि । केही लागेनछ भने एक रात राख्ने त हुन् नि ! डराउनु पर्दैन ।”
कुराकानी गर्दै हामी समयमै सफाइटार पुग्यौ“ । सिँचाइ उपभोक्ता समितिका अध्यक्षको घरमा नै बस्ने व्यवस्था भयो । अध्ययनको लागि सरकारी कार्यालयबाट मानिस आएका छन् भनेपछि सबै उपभोक्ताहरु बिहान सबेरै जम्मा भए । सबैसँग कुराकानी गरियो । आयोजना सम्बन्धी जानकारी लिने र निरीक्षण गर्ने काम भयो ।

अध्ययनको सिलसिलामा स्थलगत भ्रमण गर्दाको त्यो आयोजनाको अनुभव अहिले पनि मेरो मनमा ताजै छ । दूरदृष्टि र सपना देख्ने क्षमता मानिस र ठाउँको विकासका लागि कति आवश्यक हुँदोरहेछ भन्ने त्यहाँ गएपछि मलाई अनुभव भयो । त्यो आयोजना कार्यान्वयनमा पुर्याउन २ पुस्ता बिताउनु परेको तीतो इतिहास गाउँलेहरुले मलाई सुनाए । २०१७ सालभन्दा अघि देखि देखिएको त्यो सिचाइ आयोजनाको सपना २०५७÷०५८ सालमा आएर बल्ल पूरा भएको रहेछ ।

अरुण खोलाको उतरपट्टी सफाइटार, बीचमा अरुण नदीको गल्छी अनि पारिपट्टी खोलाको अविरल बगिरहने छाँगो । हरेकको घरबाट देखिने त्यो पारीपट्टीको पानी अरुण तारेर यस टारमा ल्याउन सके त टार हराभरा हुने थियो भन्ने एक जना बूढा मानिसलाई लागेछ । सूर्यबहादुर थापा प्रथम पटक प्रधानमन्त्री भएपछि उनीहरुले त्यो सपना सूर्य बहादुर थापालाई सुनाएछन् । तर सूर्यबहादुरले पारीको पानी वारी ल्याउनुभन्दा बरु अरुणको पानी तान्नु सजिलो हुन्छ भन्ने राय दिएछन् । आश्वासन पनि पाएछन् गाउँलेहरुले । तर राजनीतिक पहुँच र दवावको अभावमा सपना सपना नै रह्यो । त्यस सपनालाई बूढा मानिस मरेपनि अरु गाउँलेले पछ्याई नै रहे । लगातार प्रयत्न गरिरहे ।

२०५६ सालको निर्वाचनताका भोट माग्न पुगेका राष्ट्रियस्तर र स्थानीयस्तर दुवै तहका नेताहरुलाई उनीहरुले भोट र विकासको सौदाबाजीकै रुपमा शर्त राखेछन् । संयोगले त्यतिबेला साना पुल र साना सिंचाइको कार्यक्रम जिल्लामा रहेछ । श्रमदान गाउँलेले गर्नुपर्ने, अनुगमन जनताले गर्नुपर्ने, सामानहरु चाहिँ आयोजनाले दिने गरी १२० मिटरको झोलुङ्गे पुल स्थानीय पुल कार्यक्रमले दिने भएछ । उक्त पुल हालेर त्यसमाथि पाइप राखेर पानी ल्याउन सकिने कुरा सिँचाइका प्राविधिकहरुले गरेछन् । पानी ल्याउन सकेमा ७० हेक्टरको त्यो टार हराभरा बनाउन सकिने पक्का भएपछि सिंचाइको बाँध बाध्नका लागि आवश्यक सरसामान साना सिँचाइ आयोजनाले दिने भएछ ।

सामान त दिने भयो तर पारीपट्टिको पानी गहिरो गल्छी तारेर ल्याउँदाको पानीको प्रेसर धान्न सक्ने पाइप गाउँलेहरु र सिँचाइ आयोजना दुवैका लागि अर्को समस्या थियो । पाइप कलकत्ताबाट मगाइएपछि बल्ल काम सम्पन्न भएको रहेछ । झोलुङ्गेपुल हल्लिँदा पाइप नफुटोस् भन्नकालागि बीचबीचमा अति लचकदार पाइप लगाइएको थियो ।

पानीको पालो, कुतको असूली, सामान्य मर्मतसंभार, बाँधको हेरचाहमा गाउँलेहरुले एउटा स्पष्ट नीति नियम बनाएका थिए । उनीहरुका अनुसार त्यो आयोजना निर्माण भएपछि सबैजसो टारबासी खानपुग्ने हैसियतको आर्थिक अवस्थामा छन् । त्यति मात्र होइन टारवासी मध्येकै ४ घर खान नपुग्ने अति गरिब भएकाले उपभोक्ता कोषवाटै आर्थिक सहयोग दिएर आय आर्जनका लागि सहयोग समेत गरेका थिए । उनीहरु भन्छन्– “खान पुग्ने र नपुग्नेको खाडल समाजमा नबढोस् भनेर हामीले यो व्यवस्था गरेका हौ“ । हामी उनीहरुलाई पनि माथि उठाउन चाहन्छौ“ ।”

कुनै आइ.एन.जि.ओ. को अनुभव र दर्शनलाई उनीहरुको दान रकमसँगै बोकेर हामी प्रचारबाजी र प्रसंशा गर्छौ तर हाम्रौ गाउँघरमा हाम्रै गाउँलेहरुले स्थानीय आवश्यकताका आधारमा प्रयोग र परीक्षण गरेका अनेकौ“ नौला प्रविधिहरु हाम्रै वरिपरि छरपष्ट देख्दा पनि हाम्रो दृष्टिमा ती दुइकौडीका जस्ता लाग्छन् । हेर्ने दृष्टि र संवेदनशीलता भए सफाइटारका ती गाउँलेको सपनाबाट जन्मेको सिँचाइ आयोजना संसरभर त्यस्तो भौगोलिक अवस्था भएका ठाउँका लागि नमूना आयोजनाको रुपमा स्थापित हुनसक्छ । गाउँलेहरुले आफ्नै दृष्टिबाट गरिबीबाट समुदायलाई माथि उठाउनका लागि गरिएको प्रयत्न र काम पनि नमूना बन्न सक्छ तर त्यसमा हामीले होस्टेमा हैंसे गर्ने र प्रचार गर्ने काम चाहिँ गरिदिनै पर्छ । प्रविधिको प्रसार आविष्कार गर्नेले होइन त्यसलाई प्रयोग गर्ने र चिन्नेले नै गरिदिनु पर्छ । त्यस अर्थमा सफाइटार सिँचाइ योजना नेपालको राष्ट्रिय सम्पत्ती बन्नुपर्ने योजना हो भन्ने मलाइ अहिले पनि लागिरहेको छ ।