राजनीति साधन हो साध्य होइन

क्षेत्रफलका हिसाबले सिङ्गापुर संसारका अति साना देशहरुमा पर्दथ्यो । ईसाको दोस्रो शताब्दीदेखि बसोबास सुरm भएको यो देश सन् १८१९ मा इष्टइन्डिया कम्पनीले आधुनिक सहरको रुपमा विकास गरेको रहेछ । सन् १८२६ मा बेलायती उपनिवेशको रुपमा गएको यो देशलाई दोस्रो विश्वयुद्धमा जापानले कब्जामा लियो । सन् १९६३ मा बेलायती उपनिवेशबाट स्वतन्त्र भएपछि यसले तीव्ररुपमा आर्थिक र सामाजिक विकासको फड्को मा¥यो । प्रतिव्यक्ति आयका दृष्टिले संसारकै तेस्रो, वित्तीय हिसाबले संसारको चौथो ठूलो अर्थतन्त्र रहेको अनि संसारका पा“च व्यस्त बन्दरगाहमध्ये एउटा पथ्र्यो सिङ्गापुर । पूरै देश हाम्रो राजधानी सहर काठमाडौ“ जत्रो मात्रै रहेछ । पहिले–पहिले सिङ्गापुरलाई माझीहरुको देश पनि भनिन्थ्यो रे । ७५ प्रतिशत चिनिया“ मूलका मानिसहरुको बसोबास रहेको यो सानो देश संसारमै तीव्र गतिले आर्थिक र सामाजिक विकास गरेको देश मानि“दोरहेछ ।

सिङ्गापुर पुगेको भोलिपल्ट त्यहा“का प्रमुख राजनीतिक दलका नेताहरु र विशेषज्ञहरुसँग भेटघाट भयो । भेटघाटका क्रममा हामीले त्यहा“को आर्थिक र सामाजिक विकास कसरी भयो भनेर जिज्ञासा राख्यौ“ । पिपुल्स एक्सन पार्टी सिङ्गापुरका विदेश विभाग प्रमुख र संसद्का अध्यक्ष लि युनसँग हाम्रो विस्तृत कुराकानी भयो ।

हामीसँगको कुराकानीका क्रममा उनले भने– ‘सिङ्गापुर तपाईंहरुको देशभन्दा धेरै सानो देश हो । हाम्रो देश तपाईंको राजधानी सहरजत्रो मात्रै छ तर विश्वका ठूला अर्थतन्त्र भएको मुलुकमा पर्छ । केही दशक अगिसम्म हामी पनि तपै“हरुजस्तै गरीब देश थियौ“ । माछा मार्ने माझीहरुको सहर भनेर हामीलाई घृणा गर्थे । मलेसियनहरुले समेत हेप्थे । अरु देशले पनि हामीलाई हेप्थे । लि क्वान युले देश विकासको एउटा मोडेल बनाउनुभयो । त्यसलाई कार्यान्वयन गर्ने आधारहरु खोज्नुभयो । मानिसले समस्या हैन, अवसर देख्न थाले । अवसर देखेन भने, नेताले हाम्रा लागि केही गर्दैछन् भन्ने देखाउन सकिएन भने जुनसुकै राजनीतिक परिपाटी र संविधान ल्याए पनि काम गर्दैन भन्ने हामीले देख्यौ“ । मानिसले हेर्ने नेतालाई हो । नेता इमानदार र जिम्मेवार नभई देश बन्दैन, समाज र नागरिक समृद्ध हु“दैनन् । देश बन्यो भने सबै बन्छौ“ भनेर लाग्यो भने देश बन्छ अनि समाज र व्यक्ति आफै“ बन्दोरहेछ । हामी सबै मिलेर देश बनाउन लाग्यौ“ । पार्टी, व्यक्ति र गुट बनाउन लागेनौ“ । त्यो देखेर हामीलाई नागरिकहरुले पत्याए । त्यही पत्यारले बन्यो सिङ्गापुर ।’ उनको जोड नेताको र नेतृत्व गर्ने समूहको नैतिक चरित्र र देशप्रतिको जिम्मेवारीबोधमा थियो । यी कुरा राजनीतिक प्रणालीसँगै जान सकेनन् भने देश विकास हु“दैन भन्नेमा उनको जोड देखियो ।

उनले अझ थप्दै भने– ‘पारदर्शी र नैतिक चरित्र नभएको नेतालाई मानिसले पत्याउ“दैनन् भन्ने हामीलाई लाग्यो । त्यसलाई कसरी स्थापित गर्ने भनेर अनेक उपाय ग¥यौ“ । पत्यारिलो चरित्र नभएको नेता पदमा बसेर आफूलाई केही गर्ला देशको लागि भनेर केही पनि गर्न सक्दैन । त्यसैले राजनीतिक प्रणाली मुख्य हैन, त्यसलाई हा“क्ने इमानदार, जवाफदेही र जिम्मेवार नेता चै“ मुख्य कुरा हो । उसले नै समग्र प्रणालीलाई निर्देशित र सञ्चालित गर्छ । त्यसैले खराब नेता लिएर उच्च आदर्शको प्रणाली बनाउ“दा काम गर्दैन । दुवै एकैसाथ जान सक्ने गरी कमजोरीका प्वालहरु टाल्नुपर्छ । नेतृत्वमा इमानदारिता र जवाफदेहिता अनि असल चरित्रको विकास गर्नुपर्छ । अनि मात्र देश अगि बढ्छ । हामीले सोचेको र जानेको कुरा यही हो । यसै आधारमा आज सिङ्गापुर सिङ्गापुर हुन सकेको छ ।’

छोटो तर मार्मिक थिए उनका भनाइ । हामी देश बनाउने होइन, आफू र आना परिवार बनाउनेहरुको फन्दामा परेछौ“जस्तो लाग्यो सिङ्गापुर घुमेर हेर्दा । देश त्यति सानो तर आर्थिक विकासका दृष्टिले भने संसारकै ठूलो मानिने यो देश इमानदार नेताको कारणले बनेको रहेछ । 

सिङ्गापुरको भ्रमण सकेपछि बेलुका हामी मलेसियाको क्वालालम्पुर पुग्यौ“ । त्यहा“ पुगेको दिन मलेसियाली संसद्को पाहुना भएर ग्राण्ड मलेसिया होटलमा बसियो । भोलिपल्ट फेरि सुरm भयो, हाम्रो अध्ययन र अवलोकन भ्रमण । मलेसिया पनि तीव्र गतिले विकासतिर लम्किरहेका एसियाका देशहरुको सूचीमा पथ्र्यो । 

हामी मलेसियाको संसद्का प्रमुख महाथिर अहमदसँग भेटघाटका लागि उनको निवासमा गयौ“ । मलेसियाको एउटा प्रभावशाली पार्टीका नेता डा. महाथिर मोहम्मदका साथी थिए उनी । नेपाललाई साह्रै माया गर्ने मानिस रहेछन् अहमद ।

नेपालीहरु रोजगारीका लागि जाने प्रमुख गन्तव्य देश थियो मलेसिया । महाथिर अहमदले हामीलाई स्वागत गर्दै नेपालको भौगोलिक र प्राकृतिक सुन्दरताको प्रशंसा गरे । विकासका लागि प्राकृतिक स्रोत र साधनको कुरा पनि उठाए । बु“दागतरुपमा हाम्रो प्रतिनिधिमण्डललाई आनो सुझाव दि“दै उनले भने– ‘हरेक ठाउ“ र समाजका आ–आनै विशेषता हुन्छन् । चाहना, संस्कार र संस्कृति पनि भिन्न–भिन्न हुन्छन् । त्यसैले सबै ठाउ“मा एउटै मोडेलको राजनीतिक प्रणाली लागू हुन सक्दैन । समाज र मानिसको चेतना, अपेक्षा र विकासको अवस्थाअनुसार राजनीतिक प्रणालीमा पनि नया“ कुरा थप्दै, सुधार गर्दै आनो विशेषताअनुरुप ढाल्दै लैजानु आवश्यक हुन्छ । यसो गर्न सकिएन भने त्यसले विकास ल्याउ“दैन, द्वन्द्व ल्याउ“छ । राजनीतिको सबैभन्दा मुख्य कुरा हो, आर्थिक र भौतिक समृद्धि । नाम जे दिए पनि भयो । त्यसले केही फरक पर्दैन । तर विकासशील देशका लागि पूर्णतः खुला राजनीतिक प्रणालीभन्दा नियन्त्रित खुला राजनीतिक प्रणाली उपयुक्त हुन सक्छ । बलियो राज्य र अनुशासित जनताको जगमा मात्रै भौतिक समृद्धि हासिल गर्न सकिन्छ । पूर्णतः खुला प्रणालीले छाडातन्त्र निम्त्याउन सक्छ । विकासका लागि यो राजनीतिक प्रणाली अत्यन्तै सुस्त र कठिन प्रणाली हो । यसले बढी अधिकार र कम जिम्मेवारीतिर ढल्कन मानिसलाई प्रेरित र प्रोत्साहित गर्छ ।’

अहमदले फेरि थप्दै भने– ‘शासनमा पारदर्शिता भएन, सक्षम न्याय प्रणाली भएन, निष्पक्ष प्रशासन भएन भने जुनसुकै प्रणाली अपनाए पनि त्यसले मानिसको, समाजको र देशको परिवर्तनमा कुनै सकारात्मक योगदान गर्न सक्दैन । त्यसैले राजनीति साधन हो । देशको आर्थिक र भौतिक समृद्धि र स्वाभिमानचाहि“ साध्य हो । यी कुरा भएनन् भने जुनसुकै राजनीतिक प्रणाली भए पनि नामले मात्रै केही हु“दैन । नागरिकलाई प्रदान गर्ने अवसर, सेवा र सुविधा कसरी समान, पारदर्शी र जवाफदेही बनाउन सकिन्छ ? राजनीतिक स्थायित्वका लागि कुन प्रणाली उपयुक्त हुन्छ ? त्यसको निर्धारण गर्ने काम नै राजनीतिक परिवर्तनको केन्द्रीय विषय हो । यसमा तपाईंहरुका आनै अनुभवबाट सिक्नुहोस् । अर्काको कुरालाई सम्मानजनक ठाउ“ दिनुहोस् ।’ यति भनेर अहमदले हामी सबैलाई चियापानका लागि अनुरोध गरे । हामीले मलेसियाली चियाको स्वाद लि“दै कुरा फेरि अगाडि बढायौ“ ।

कुराकानीका क्रममा अहमदले आनो अनुभव सुनाउँदै भने– ‘मलेसिया आजभन्दा २५–३० वर्षअगिसम्म तपाईंहरु भन्दा गरीब देश हो । साधन र स्रोत तपाईंहरुसँग र हामीसँग उस्तै हो । समुद्रबाहेक सबै कुरा तपाईंहरुसँग पनि छन् तर किन तपाईंहरु पछि पर्नुभयो ? यसमा खूब मनन गर्नुहोस् । आफै“लाई प्रश्न गर्नुहोस् । तपाईंको देश अरु कसैले आएर बनाउ“दैन । तपाईं आफै“ले बनाउने हो । अरुले शुभेच्छा दिन सक्छन् । सहयोग गर्न सक्छन् । मेहनत गर्ने, सोच्ने र आनो भलो हुने योजना बनाउने काम जनताका प्रतिनिधिहरुको हो । विकास सबैलाई चाहिएको छ । विनाश कसैले पनि चाह“दैन । हामीले पनि तपाईंहरुकोजस्तै अवस्था भोगेका हौ“ । द्वन्द्व हामीकहा“ पनि थियो । तर खुलारुपले छलफल गर्दै जा“दा ती क्रमशः कम हु“दै गए । साझा कुराहरु पत्ता लाग्दै गए । सबैले सोचेको मलेसिया यस्तो हो भनेर एउटा साझा धारणा बन्यो । जो शासनमा गए पनि त्यहीअनुसार काम भयो । त्यसपछि मात्रै हामी अगि बढ्न सकेका हौ“ । त्यसको परिणाम तपाईंहरुले देखिरहनुभएको छ । तपाईंहरु पनि जिम्मेवार नेताहरु एक ठाउ“मा बसेर खुला हृदयले एक–अर्काका कुरा सुन्नुहोस् । आना आग्रहलाई देशहितको केन्द्रबिन्दुमा राखेर हेर्नुहोस् । त्यसले तपाईंहरुलाई साझा समस्या पहिल्याउन र साझा सहमति निर्माण गर्न सहयोग पुग्ने छ । त्यसो भयो भने सबै कुराहरु मिल्ने छन् । ठूलो कुरामा सहमति भएपछि स–साना कुराहरु आफै“ मिल्छन् ।’

मलेसियाको विकास र उन्नतिमा राजनीति कसरी सहायक भयो ? कसरी देशको उन्नति गर्न सकिन्छ भन्ने विषयमा छोटो तर मार्मिक कुरा बताए अहमदले । संविधानसभामा जातीय खिचलो उठाएर पहिचान खोज्ने सभासद्हरु उनका कुरा सुनेपछि मुर्झाएका जस्ता देखिए । मैले हाम्रो संविधान निर्माण त कामकुरो एकातिर कुम्लो बोकी ठिमीतिर भनेजस्तो पो भो कि भन्ने पनि सोचे“ । चिन्तनयोग्य थिए कुराहरु । हामी त्यो दिन मलेसियाका विभिन्न विकास गतिविधिहरु अवलोकन गरेर बेलुका दक्षिण कोरिया भ्रमणका लागि सिओलतिर उड्यौ“ । राति दक्षिण कोरिया पुग्यौ“ ।

दक्षिण कोरिया सन् १९६० तिर हाम्रो भन्दा पनि खराब आर्थिक अवस्था भएको देश थियो । नेपाल र श्रीलङ्का जस्तो हुन पाए त हामी कति भाग्यमानी हुने थियौ“ भनेर उनीहरु नै भन्थे । आज कसरी यत्रो विकासको फड्को मारे ? हामी किन पछि प¥यौ“ ? सिओलमा झर्नेबित्तिकै मलाई यी प्रश्नहरुले दिमाग रिङ्ग्याउन थाल्यो । हाम्रो देशका स्नातकोत्तर गरिसकेका युवाहरु पनि दक्षिण कोरियाको मजदुरी गर्न दिनभरि लाइनमा बसेर निवेदन हाल्छन् । कोरिया जान पाए र त्यहा“ काम गर्न पाए संसारकै भाग्यमानी हुन्थे“ होला भने झै“ गर्छन् । गरे त के हु“दोरै’नछ र ? मैले दक्षिण कोरिया पुगेको भोलिपल्ट सिओल सहर घुम्दा यस्तै अनेक कुरा सोचे“ । दिउ“सो कोरियन संसद्की उपप्रमुखसँग हाम्रो भेटघाट तय गरियो । हामी उनलाई भेट्न त्यहा“को संसद् सचिवालयमा पुग्यौ“ ।

दक्षिण कोरियामा राजनीति सुरm गर्नुअगि उनी नेपालमा केही समय स्वयंसेविकाको रुपमा काम गरिसकेकी थिइन् । नेपाललाई खूबै माया गर्थिन् । हामीलाई भेट्दा उनी अत्यन्तै खुसी भइन् । उनको नाम थियो– वान क्यु हुई ।

हामीलाई स्वागत गर्दै केहीबेर अनौपचारिक कुराकानी चले । हामीले कोरियाको अनुभव जान्न उत्सुक भएको कुरा बतायौ“ । हाम्रा कुरा सुनेपछि उनले भनिन्– ‘देशको समृद्धि र विकासका लागि सबैभन्दा महङ्खवपूर्ण कुरा राजनीतिक प्रणाली होइन । त्यो साधन हो । साधन राम्रो हुनुपर्छ तर त्यो देशका नागरिकमा हुने भावना त्यो भन्दा कैयौ“ गुणा महङ्खवपूर्ण छ । त्यो यदि बिग्रियो भने देश र समाज दुवैले दुःख पाउ“छन् । म नेपालमा स्वयंसेविकाको रुपमा काम गर्दाको अनुभवको आधारमा पनि केही कुरा तपाईंहरुलाई भन्दैछु ।’

‘आफूभित्र देशप्रति कस्तो भावना छ ? त्यो देशको विकास र राजनीतिक संस्कारका लागि सबैभन्दा महङ्खवपूर्ण कुरा रहेछ । अधिकांश नेपाली दोष अरुलाई दिने गरेको मैले पाएकी छु । नेता राम्रो भएन, पार्टी राम्रो भएन, कर्मचारी इमानदार भएनन् । यस्तै–यस्तै सुन्थे“ म जता जा“दा पनि । त्यसरी सोचिरह्यो भने त न व्यक्ति विकसित हुन्छ, न समाज न देश । विकासका लागि पहिले आफू कस्तो छु भनेर सोच्नुपर्दोरहेछ । मैले देशलाई के गर्न सक्छु भनेर मैले सोचिन“ भने मेरो देशको बारेमा अरु कसैले सोचिदि“दैन । मेरो विचारमा त्यो सबैभन्दा महङ्खवपूर्ण छ । यदि त्यसरी हरेकले सोच्नुभयो भने तपाईंले आलोचना गरेको नेता पनि सोच्न बाध्य हुन्छ । पार्टीहरु बाध्य हुन्छन् । कर्मचारीहरु पनि बाध्य हुन्छन् । कसैलाई खराब हुन, खराब देखिन मन हु“दैन ।’

वानका कुराले मलाई आफूभित्र फर्कन बाध्य बनायो । ‘हाम्रो सोच्ने तरिका आफूलाई हेरेर होइन, अरुलाई हेरेर नै बनाउन चाहन्छौ“ हामी । त्यसले अरुलाई आलोचना गर्न त सिकाउ“छ तर आनो कमजोरी हेर्न सिकाउ“दैन । आनो कमजोरी हेरेन भने कसरी आफूलाई विकास गर्ने ?’ उनले अगाडि फेरि केही कुरा थप्ने सुरसार गरिन् ।

‘जब हाम्रो देशमा राष्ट्रपतिका रुपमा पार्क जुङ हीले सन् १९६१ मा शासन सम्हाले, त्यतिबेला हाम्रो राज्ययन्त्र तपाईंहरुको भन्दा पनि खराब थियो । देशको आर्थिक अवस्था अत्यन्त नाजुक थियो । कसैले दक्षिण कोरियामा लगानी गर्न चाह“दैनथ्यो । सबैजसो युवाहरु रोजगारीको खोजीमा तपाईंहरुको देशका युवाहरुजस्तै गरी विदेसिएका थिए । जहा“ पनि विदेशीले पाउने काम स्वदेशीले गर्न गाह्रो मान्ने फोहोरी, जोखिमयुक्त र निम्नस्तरका काम नै हुन्छन् । त्यतिबेला पनि त्यही अवस्था थियो । हाम्रा धेरै मजदुरहरु जर्मनीको कोईलाखानीमा काम गर्न जान्थे । सन् १९६५ मा जब राष्ट्रपति जर्मनीको भ्रमणमा गए, त्यहाँको कोईलाखानीमा काम गरिरहेका मजदुरहरुले राष्ट्रपतिलाई सोधेछन्– ‘हाम्रो देश कहिले धनी हुन्छ होला राष्ट्रपतिज्यू ? के हामी यसरी कोईलाखानीमा काम गर्दागर्दै विदेशमै मर्नुपर्ने हो ? हामी कहिल्यै धनी हुन सक्दैनौ“ ?’ यसको जवाफ दिन राष्ट्रपतिलाई निकै गाह्रो भयो । मजदुरहरुको कारुणिक प्रश्न सुनेर राष्ट्रपतिका आँखामा आँसु टल्पलाए । अश्रुपुरित नयनले उनले जवाफ दिए– ‘कुनै दिन अवश्य पनि हामी धनी हुने छौ“ ।’ त्यसपछि देश विकासका लागि कामहरु सुरm भए । ठूल्ठूला संरचना बन्न थाले । ठूला कलकारखानाहरु खोलिए । विदेश गएका मानिसहरु देश फर्केर काम गर्न थाले ।’

हामी उनका कुरा सुनेर निकै गम्भीर हुँदै गयौ“ । वास्तवमा भावनाले नै बनाउने हो व्यक्ति, देश र समाज । सङ्घर्षले मात्रै परिवर्तन हुने होइन । मनमनै मलाई यस्तै लाग्न थाल्यो ।

वानले फेरि कुरा जोडिन्– ‘कोरियन युद्धले देश थिलथिलो भएको थियो । देशमा सबै मानिसहरु उच्चवर्ग र निम्नवर्गमा विभाजित थिए । विश्वकै सबभन्दा गरीब थियौ“ हामी । जापान, ताईवान र नेपाललाई हेरेर हामी मनमनै त्यहा“ जान पाए कस्तो हुन्थ्यो होला भनेर ईष्र्या गथ्र्यौं । यस्तो दयनीय समयमा हाम्रा पूर्वजहरुले सोचे– हाम्रो देश आफै“ विकास गर्नुपर्छ । मेरो देश अरु कसैले बनाउ“दैन । अरुको राम्रो देश एक–दुई दिन रमाइलो हेर्नका लागि, उमेर हुञ्जेल र काम गर्न सक्ने बेलासम्म मात्रै रमाइलो हो भन्ने विस्तारै बुझ्न थाले । हाम्री आमाले मलाई भन्नुहुन्थ्यो– उहाँहरुले दिनको १८ घण्टासम्म काम गर्नुभएको थियो अरे ।’

कुरा गर्दागर्दै मैले आफूलाई थाम्न सकिन“ । आ“खाबाट आ“सु खस्न थाले । हृदयमा भक्कानो प¥यो । सोचाइको महानता नभएका हामीले महन देश कसरी बनाउन सक्छौ“ ? मलाई मनमनै उनका कुराले हीनता र छट्पटी भइरह्यो । कुराकानी जारी नै थियो ।

उनले एकछिन रोकिएर फेरि कुरा सुरm गरिन्– ‘देश विकासको अभियानमा देशका सबै नागरिकहरु मेरो देश मैले नै बनाउने हो भनेर जुट्न थालेपछि विकासको वातावरण तयार हुन थाल्यो । आमाहरु बच्चा बोकेर काममा जान्थे । बच्चाहरुलाई श्रम र कामको महङ्खव बताउ“थे । सानैदेखि श्रमलाई महङ्खव दिन सिकाउ“थे । पछि हुर्कंदै जा“दा उसले पनि काम गर्नुपर्छ भनेर बुझ्यो । विस्तारै काम गर्न थाल्यो । त्यसैको परिणाम हो, एहिलेको समृद्ध कोरिया । जुन देशमा तपाईंका लाखौ“ मानिसहरु अहिले मजदुरका रुपमा औद्योगिक श्रम गरिहेका छन् ।’

मलाई त्यो सुन्दासुन्दै आफूलाई थाम्न गाह्रो हु“दै थियो । अरु साथीहरुका आ“खा पनि रसाएका जस्ता देखिए । हामी एकछिन रोकियौ“ । निकै भावुक हु“दै थिइन् वान ।

‘तपाईंहरुको जति साधन र स्रोत कोरियामा छैन । त्यस्तो सुन्दर ठाउ“ पनि छैन । तर हामीसँग भावना छ । यो देश मेरो हो, मेरो देश मैले आफै“ले बनाउने हो भन्ने भावना । त्यही भावनाले हामी धनी भएका हौ“ । साधनले मात्रै कोही पनि धनी हु“दैन । राजनीतिक प्रणालीले समृद्धि ल्याउने होइन । यौटा देशभक्त, सक्षम र इमानदार राजनेता पाउनुभयो भने अथवा तपाईंहरुभित्रै त्यो जन्माउन सक्नुभयो भने बल्ल देश उन्नत हुन सक्छ । हामीले पार्क जुङ हीजस्ता देशभक्त, इमानदार र कर्मठ राष्ट्रपति नपाएको भए हामी पनि तपाईंहरुजस्तै जातीय, क्षेत्रीय र धार्मिक कुराहरुका मीठा नारामा अल्मलिने थियौ“ होला । नामले पहिचान दिने हैन । कामले दिन्छ तपाईंको पहिचान । गरीबको नाम कसैले लिन चाह“दैन । धनी भयो भने सबैले खोजीखोजी नाम लिन्छन् ।’ 

उनले दक्षिण कोरिया कसरी विकास भयो ? विकासका लागि भावना किन महङ्खवपूर्ण छ ? यसबारेमा आनो गहिरो अनुभव सुनाइन् । उनका कुरा अझै बाँकी नै थिए ।

फेरि कुरा अगि बढाउँदै भनिन्– ‘जुङ हीलाई कतिपयले निरङ्कुश नेता भन्छन् । म भन्छु, खान नपाएको भोको पेट भाषणले हैन, रोटीले भरिन्छ । एकसरो लुगा लाउन नपाएको आङ बोल्ने र लेख्ने स्वतन्त्रताले मात्रै छोपि“दैन । उसलाई दिइने आर्थिक अवसरले छोपिन्छ । असुरक्षा र अन्यायमा दबिएर बा“चिरहेको एउटा कमजोर मान्छेलाई सहज, सुलभ न्याय प्रणालीले उसलाई म सुरक्षित छु भन्ने बोध गराउन सक्छ । ती कुराहरु मुख्य हुन् । भन्न जे भने पनि हुन्छ । सकेसम्म सम्मान, न्याय र पारदर्शितालाई राजनीतिको अङ्ग बनाउने प्रयास गर्नु आवश्यक छ । मानिसको भावनालाई राष्ट्रिय भावनामा जोड्ने प्रयास गर्नु आवश्यक हुन्छ । त्यो कुराको आधार हो, आर्थिक अवसरको सिर्जना । त्यो बाहेक जतिसुकै राजनीतिक प्रणालीमा सुधार गरे पनि त्यसले दीर्घकालमा फेरि तनाव नै सिर्जना गर्छ । विकास साध्य हो, राजनीति साधन हो । कहिल्यै पनि साध्यभन्दा साधन ठूलो हुन सक्दैन । देश बनाउन र समाजको विकास गर्न रगत हैन, आ“सु बगाउन सिक्नुपर्ने रहेछ । के तपाईंहरु देश र समाजको अवस्था देखेर कहिल्यै रmनुभएको छ ? हामी कोरियालीहरु देश देखेर कैयौ“ पटक रोएका छौ“ । त्यही रmवाइले हामीले देशप्रति माया गर्न सिक्यौ“ । अहिले हामी संसारमा शिर ठाडो गरेर हि“डिरहेका छौ“ ।’

वानले यति भनिसक्दा आफूलाई पनि सम्हाल्न सकिनन् । उनी पनि आ“खाभरि आ“सु पारेर भक्कानिइन् । हामी स्तब्ध भयौ“ ।

एकछिन पछि केही कुरा फेरि थपिन्– ‘मैले तपाईंहरुको देशमा काम गर्दा देखेको छु, एउटा बच्चा खाना खान नपाएर स्कुल जान पाएको छैन । राम्रो कपडा लगाउन नपाएर नाङ्गो आङ लिएर हि“डिरहेको छ । एउटा वृद्ध मान्छे उपचार नपाएर रोगको सिकार भएको छ । बुढेसकालमा काम गर्न नसकेपछि आनै जीवनलाई धिक्कार्दै मृत्यु कुरिरहेको छ । हरेक युवा पासपोर्ट लिएर विदेश जान त“छाड–मछाड गरेर लागेको छ । देशभन्दा विदेश प्यारो छ । शिक्षितहरु देशमा अवसर नदेखेर विदेश पलायन भएका छन् । यस्तो अवस्थालाई रोक्ने योजना यदि तपाईंहरुसँग छैन भने राम्रो कानुन र संविधानले मात्रै देश बन्दैन । यसमा सबै जनाले खुला हृदयले बहस गर्न आवश्यक छ । हामी विदेशीले त अनुभव मात्रै बताउने हो, काम तपाईंहरु आफै“ले गर्ने हो । फेरि पनि म तपाईंहरुलाई भन्छु, देश हेरेर रmनुस् । देश देखेर तपाईंका आँसु जति बढी झर्छन्, त्यति नै बढी तपाईंहरुको देश बन्ने छ, समाज बन्ने छ । बन्दुकले देश बनाउँदैन । भावनाले बनाउँछ देश ।’ 

वानले आनो भनाइ टुङ्ग्याइन् । हाम्रो अनुभव आदान–प्रदानको कार्यक्रम सकियो । भोलिपल्ट कोरियाका विभिन्न ठाउ“को भ्रमण र नेपाली कामदारहरुसँग भेटघाट भयो । त्यसपछि हामी प्रस्थान ग¥यौ“, युरापको बेलग्रेडतिर । 

युगोस्लाभियामा जातीय विषयहरु उठाउ“दा एउटा देश कैयौ“ टुक्रामा विभाजित भएको थियो । सङ्घीय संरचनामा चलेको देश जातीय नरसंहारका दर्दनाक घटनाहरु भोगेर भर्खर तङ्ग्रि“दै थिए । हाम्रो भेट पूर्वयुगोस्लाभियासँग सम्बद्ध तर अहिले छुट्टिएर बेग्लै राष्ट्र भएको सर्बियाको सत्तारुढ दलका नेता रादोभान सरायेभसँग भयो । उनी पूर्वयुगोस्लाभिया हु“दा जातीय थिचोमिचोका विषयमा आवाज उठाउने मुख्य नेताहरुमध्ये एक थिए । त्यतिबेला उनी सत्तारुढ पार्टीका अध्यक्ष र संसद्का समेत प्रमुख थिए । हामी उनीसँग जातीय कुराहरु उठाउ“दा र त्यस किसिमका कुराहरु व्यवस्थापन गर्दा अपनाउनुपर्ने सतर्कताका बारेका विचार बुझ्न चाहन्थ्यौ“ । हामीले त्यसका बारेमा कुराकानी उठायौ“ । उनले आनो भनाइ राख्दै केही संवेदनशील कुराहरु हामीलाई भने । 

उनले भने– ‘हाम्रो देश धेरै देशहरु मिलेर बनेको यौटा शक्तिसम्पन्न र वैभवशाली सङ्घीय राष्ट्र थियो । केही नेताहरुले जातीयरुपमा थिचोमिचो भएको कुरा उठाए । मलाई पनि त्यो विषय ठीकै हो जस्तो लाग्यो । विस्तारै हामीले उठाएका कुराले जातीय घृणा बढाउन थाल्यो । भएभरको जातीय घृणा फैलियो, एक–अर्को जातिविरmद्ध । मानिसहरुलाई लाग्यो, सा“च्चै हो त ! विस्तारै देश द्वन्द्वतर्फ धकेलियो । बालबालिकाहरुले कैयौ“ वर्ष भय र त्रासमा जीवन बिताए । उद्योगधन्दा तहस–नहस भए । समाज अन्योलग्रस्त भयो । कैयौ“ महिलाहरु बलात्कारका सिकार भए । कैयौ“ मानिसहरु गोलीले उडाइए । हामीले त्यस्तो नरसंहार चाहेका थिएनौ“ । घृणाको अन्त्य चाहेका थियौ“ । विस्तारै नेताहरुको स्वार्थ बुझियो । सम्हाल्न नसकिने अवस्थामा देश पुगिसकेपछि बल्ल हामीलाई थाहा भयो । राजनीतिमा कसले के विषय उठाएर के लाभ लिन खोजेको छ, त्यसको गहिराइबाट नियाल्नुपर्छ । हतारमा त्यसको समर्थन र विरोधले मात्रै समाधान हु“दैन । समस्या अझ बल्झिन सक्छ । सुन्दा नारा लोकप्रिय हुन सक्छ । विस्तारै त्यसले हामी आफै“लाई ध्वस्त पारिदिन्छ ।’ उनले विस्तारै हामीलाई गहिरो कुरातिर प्रवेश गराए ।

‘जुनसुकै खालको राजनीतिक प्रणाली भए पनि सबै व्यक्तिले पाउने अवसर, स्रोत र साधनमा समान पहु“च र समान न्याय नै मुख्य कुरा हो । कसैलाई काखा र कसैलाई पाखा नगरी योग्य मान्छेलाई समान अवसर दि“दा नै समाज र देश बन्छ । जातीय आधार लिएर कुनैलाई काख र पाखा गरेर अवसरबाट वञ्चित गर्दा अयोग्य मान्छेले ठाउ“ पाउ“छन् । योग्य मान्छे अवसरबाट वञ्चित हुन्छन् । हामीले अवसर दिन खोजेको कि अवसरबाट योग्यलाई वञ्चित गर्न खोजेको ? यो विचार गर्नुपर्छ । कुनै जात, क्षेत्र, समुदायका नाममा यदि योग्य मानिसहरुलाई पछि पारियो भने फेरि त्यही कुरा विरोध र विद्रोहको विषय बन्छ । हामीले अहिले त्यही अप्ठ्यारो भोगिरहेका छौ“ ।’

‘मान्छे आर्थिकवर्गमा विभाजित छ । विकासको कुरा गर्दा त आर्थिकस्तर नै मुख्य हुन्छ, जातीय पक्ष होइन । समावेशीको कुरा गर्दा जातीय र क्षेत्रीय कुरा पनि हेर्नुपर्छ । तर यो ज्यादै सीमित अवधिका लागि हुनुपर्छ । पछि परेकाहरुलाई अवसर देखाएर आकर्षण गर्न मात्रै यसको प्रयोग गरिनुपर्छ । लामो अवधि यसको प्रयोग गरियो भने दीर्घकालीनरुपमा हानि नै गर्दोरहेछ । अहिले हामी अप्ठ्यारोमा छौ“ । त्यसैले तपाईंहरु अवसरको समान वितरण गर्ने पारदर्शी र न्यायपूर्ण समाज निर्माणतिर लाग्नु आवश्यक देख्छु । जातीय विद्वेष र घृणातिर तानियो भने यसले दीर्घकालमा तपाईंलाई र तपाईंका सन्तानलाई समेत पीडा दिने छ । भविष्य सोच्नुहोस् । बुद्धि पु¥याएर काम गर्नुहोस् । भावनामा बहकिएर निर्णय लिनबाट बच्नुहोस् ।’ 

रादोभानको संक्षिप्त प्रस्तुतीकरणपछि हाम्रो टोलीका साथीहरुले अनेक प्रश्नहरु गरे । उनले समग्रमा जवाफ दिए । उनको अन्तिम निचोड थियो– ‘जातीयरुपमा अवसरको समानता र समावेशीकरण आवश्यक छ तर जातीयरुपमा देशलाई भागबण्डा गर्दा त्यसले साम्प्रदायिक रुप लिन्छ, समावेशी रुप लि“दैन । आर्थिक अवसरमा सहभागी गराउ“दा वर्गीय आधार नै हेर्नुपर्छ, जातीय आधारमा जाँदा अन्याय अझ बढ्छ ।’ 

उनका कुरा सुनिसकेपछि मैले हाम्रो देशमा लागू भएको समावेशी कानुन सम्झे“ । मेरो घरनजिकै एक जना दलित बस्थे । उनका छोराछोरीहरुले स्कुलबाट छात्रवृति पाउ“थे । उनको काठमाडौ“को नयाँ सडकमा पाँचतले घर थियो । पाँच लाख भाडा उठाउँथे । अर्को छिमेकी एउटा गरीब बाहुन थिए । घरमा के खाउ“m, के लाउ“mको अवस्था छ । उनको छोराले न छात्रवृत्ति पाउ“छ न भत्ता । उनी राज्यबाट पाउने ती सुविधाबाट जातकै आधारमा वञ्चित भएका छन् । दलित र पिछडिएकाहरुलाई सुविधा दिने नाममा भएको न्यायपूर्ण व्यवहार भनेर यसलाई कसरी भन्ने ? यस्तो विडम्बनापूर्ण अवस्थालाई झल्झली सम्झे“ मैले त्यस दिन । के हामीले बनाउन खोजेको समावेशी र न्यायपूर्ण समाजको सपना यस्तो कानुन र अवसरले पूरा गर्ला त ? प्रश्नको उत्तर मैले पाउन सकिन“ । वास्तवमा रादोभान सही थिए– ‘आर्थिक उन्नति गर्न वर्गीय कुरा नै हेर्नुपर्छ । जात हेरेर हु“दैन ।’
प्रकाशोन्मुख कृति मृतात्माको डायरीबाट