भूमिका तथा लक्ष्यको तालमेल

मानिसको जीवन नाटकघरमा बनाइएको नाट्यमञ्च जस्तै हो । मञ्चमा एउटै व्यक्ति पनि अनेक भूमिकामा अभिनयका लागि देखापर्छ । अभिनय गर्छ, बहिरिन्छ । फेरि अर्को पात्र आउँछ अभिनय गर्छ, आफ्नो भूमिका निर्वाह गर्छ अनि फेरि बाहिरिन्छ । यसरी अभिनयको भूमिका अर्थात् “रोल” र अभिनय अर्थात् “गोल” नाट्यमञ्चमा चलिरहन्छ । तर ती भूमिका निर्वाह गर्ने अभिनयकर्ताहरु मध्ये एक वा दुई पात्रको भूमिका भने प्रमुख हुन्छ । त्यही पात्रको चरित्रलाई पुष्टि गर्ने वा खण्डनमण्डन गर्ने गरी अरु चरित्रहरुले अभिनय गरिरहेका हुन्छन् । 

मानिसको जीवनमा पनि त्यही कुरा लागू हुन्छ । हामी जीवन बाँच्नका लागि स्थान, समय, परिवेश र परिस्थिति अनुसार विभिन्न भूमिका निर्वाह गर्दछौँ । एउटा कर्मचारी कर्मचारी मात्र हुँदैन । ऊ कार्यालयमा रहँदा कर्मचारी हुन्छ । घरमा रहँदा पुरुष भए एउटा अभिभावक, छोरा, नाति, बाबु आदि होला महिला भए सोही अनुसार अभिभावक, आमा, दिदी, बहिनी, छोरी आदि होला । समाजमा रहँदा एक छिमेकी, समाजको सदस्य होला । संस्थाहरुमा भए कुनै पदाधिकारी, सदस्य, समर्थक, शुभचिन्तक केही होला । देशभित्र एक नागरिक होला । ती विभिन्न भूमिका निर्वाह गर्ने व्यक्ति त एउटै हुन्छ तर उसका भूमिका भने फरकफरक हुन्छन् । ती सबै भूमिकाको स्थान, परिवेश अनुसार आफ्नै महत्व र मूल्य पनि हुन्छ । ती भूमिकाहरु निर्वाह नगर्ने हो भने जीवन संचालन पनि गर्न सकिँदैन । आफ्नो भूमिका समग्र रुपमा थाहा पाउन सकियो भने ती भूमिकामा म आफू स्वयं कस्तो बन्नचाहेको हो त्यसको यकिन गरी आफूलाई सोही अनुरुप ढाल्न र परिवर्तन गर्न सजिलो हुन्छ । यदि ती भूमिकाहरु नै देख्न सकिएन भने मानिस लक्ष्यविहीन, मूल्यविहीन हुन्छ । सबै मानिस यस्तो भूमिका त निर्वाह गरिरहेका हुन्छन् तर त्यस भूमिकामा म कस्तो मानिस बन्न चाहेको हो भन्न्ो सचेतता चाहिँ धेरै कम मानिसलाई हुन्छ । राजनीति गर्नेले राजनीति त गरिरहेको हुन्छ तर मेरो राजनीतिमा गरिरहेको भूमिकाको लक्ष्य के हो ? म कतातिर जान यस भूमिकामा लागिरहेको छु ? भन्न्ो प्रष्टता भने धेरै कमलाई हुने गर्दछ । कुनै कार्यालयमा काम गर्ने कर्मचारी छ उसलाई मेरो भूमिकाका अरु पक्षहरु पनि छन्, म नागरिक पनि हुँ, समाजको सदस्य पनि हुँ भन्न्ो होस नै हुँदैन । विद्यार्थी छ तर म कस्तो विद्यार्थी बन्ने हो ? मेरा अरु भूमिका कस्ता छन् ? ती भूमिका कसरी निर्वाह गर्ने ? यस्तो बिषयमा कुनै चिन्तन नै गरेको हुँदैन । अनेक भूमिका सन्तुलन मिलाएर बाँच्नु पर्ने जीवनमा एउटा मात्र भूमिका निर्वाह गरेर बाँच्न खोज्छ अनि जीवनमा कहिल्यै सन्तुलन देख्दैन । असन्तुष्टि र खण्डितपनको पीडा महसुस गरिरहन्छ । अनेक भूमिकाहरु निर्वाह गर्ने कामको आधारभूत तहमा एक सामान्य मानिस हुन्छ । कुनै पद, कुनै प्रतिष्ठा, कुनै पहिचान नभएको विशुद्ध मान्छे । त्यो आधार मानिस एकदमै सरल, निष्कपट, निश्छल छ । हरेकभित्र त्यो मानिस अन्तरमा बसेको छ । त्यो सधैँ कमजोर, निरिह, असक्त बनाएका छौँ हामीले । हाम्रा सामाजिक अवधारणाको भारीले त्यो सरल, निष्कपट र आधारभूत मानिस थिचिएको छ । तर वास्तवमा मानिसलाई मानिस बनाउने त्यही भूमिकाविहीन मानिस, त्यही कपटरहित मानिस, त्यही अहंकाररहित मानिस नै हो । त्यसैले व्यक्ति स्वयंमा कुनै भूमिका नहुँदाको अवस्थामा जति सरल, जति निष्कपट, जति शान्त हुनसक्छ त्यति नै बढी आफनो सही लक्ष्य, सिद्धान्त र आदर्शमा अडिग रहन सक्दछ । त्यो भूमिका नै नभएको विशुद्ध मानिस देख्ने, चिन्न, आत्मसचेतता बनाइरहने र त्यसलाई बेलाबेलामा उपयोगमा ल्याइरहने कार्य गरेर हामीलाई अनेक भूमिकामा बाँडिएको जीवनलाई ठीक प्राथमिकतामा हिँडाउन सक्दछौँ । यदि भूमिकाहरु मात्र देखेका छौँ तर भूमिकारहित मानिस देख्न सकेका छैनौँ भने जगबिनाको घर जस्तै हुन्छ हाम्रो जीवन पनि । लक्ष्यविहीन रुपमा यताउता अभिनयमा हल्लिरहने अभिनयकर्ता जस्तै । अभिनय गरुन्जेल भूमिका छ, अभिनय हराएपछि त मानिस आधारभूत मानिस नै हो भन्ने हामीलाई ख्याल भएन भने जीवनका प्रथमिकताहरु कहिल्यै सही ठाउँमा आउन सक्दैनन् । अभिनयका लागि आफूलाई दिइएको जोकर, नायक, नायिका, खलनायक यस्तैयस्तै भूमिका निर्वाह गर्ने पात्र मात्र आफूलाई ठानिरहन्छौँ र पात्रकै रुपमा बाँचिरहन्छौँ । तर के पात्रको रुपमा भूमिका निर्वाह गर्ने अभिनयकर्ता नै तपाईंभित्रको वास्तविक मानिस हो त ? गहिरिएर बिचार गरेर हेर्यौँ भने बल्ल थाहा हुन्छ हामी भूमिका निर्वाह गर्ने पात्र होइन वास्तविक मानिस त भूमिका नभएको विशुद्ध व्यक्ति पो रहेछ । यो थाहा पाइयो भने बल्ल जीवनका वास्तविक प्राथमिकता थाहा पाउन सकिन्छ ।